غزالی در جست و جوی حقیقت: تفاوت میان نسخه‌ها

''' غزالی در جست و جوی حقیقت''' نوشته‌ی استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]]، کتابی است نقدی تحلیلی‌ که به شرح زندگی، سلوک عرفانی و عقاید و اندیشه‌های کلامی‌شهیر، [[امام محمّد غزالی]] می‌پردازد. قهراً کمتر کسی در جهان اسلام شهرت و معروفیّت [[ابوحامد غزالی]] را دارد. آثار او نه تنها مرجع فکری بسیاری از کلامیان و حتّی اهل تصوّف است، بلکه به طور بسیار گسترده در جهان اسلام منتشر شده است. کما بیش در خصوص آثار و اندیشه‌ها و نیز زندگی او تتبّعاتی صورت گرفته است. در ایران نیز بسیاری از آثار او منتشر شده و مورد استفاده‌ی پژوهشگران در کلام و تصوّف قرار گرفته است. از مهمترین و برترین کارهای او باید از [[احیاء علوم الدّین]] و خلاصه و ترجمه به فارسی آن که توسّط خود او صورت گرفته یاد کرد، یعنی [[کیمیای سعادت]].

کتاب غزالی در جست و جوی حقیقت برای نخستین بار در سال 1382، یعنی حدود بیست سال پیش، توسّط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌به چاپ رسیده است و در چاپهای بعدی انتشارات نجم کبری آن را عهده دار بوده است و تا کنون چهار چاپ از آن در دست است. این کتاب هم در راستای مجموعه مشاهیر عرفان و فلسفه به نگارش در آمده است و قبل از آن و بعد از آن آثار دیگری به قلم استاد[[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] به انتشار رسیده است که تقریباً به چهارده شخصیّت عرفانی، فلسفی و کلامی‌رسیده است. این مجموعه که مورد استقبال اهالی فرهنگ، خاصه عرفان پژوهان واقع شده در حکم کتابهایی مرجع و قابل استناد است که از این مجموعه این کتابها به چشم می‌خورد: [[مولانا پیر عشق و سماع]]، [[ابن عربی، بزرگ عالم عرفان نظری]]، [[شبلی مجنون عاقل]]، [[بایزید بسطامی‌سیّاح بحر تجرید]]، [[سهروردی مفسّر آیات نور]]، [[نجم الدّین کبری، پیر ولی تراش]]، [[ابوسعید ابوالخیر، پیر دانش و بینش]]، [[بهاء ولد (زندگی، سلوک و اندیشه)]]، [[سیّد برهان الدّین، مرشد مولانا]]، [[حلاج در ترازوی نقد]]، [[علاءالدّوله سمنانی پیر عارفان]]، [[سعد الدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)]].

کتاب غزالی در جست و جوی حقیقت در یک جلد با 200 صفحه و در طرحی مناسب و در چهار نوبت به چاپ رسیده است. کتاب به شرح زندگانی، اندیشه، آثار و سلوک عرفانی [[امام محمّد غزالی]] می‌پردازد. کتاب حاضر با حجم کمی‌که دارد به تمامی‌موارد گفته شده اهتمام نموده و به طور جامع و بدون حاشیه آنچه را که باید به قلم در آورده است.

از فهرست مطالب چنین بر می‌آید که چیزی را از زندگی و سلوک و اندیشه‌ی [[ابوحامد غزالی]] را از قلم نینداخته است. همان گونه که او در فقه و کلام و فلسفه و تصوّف به نوعی ورود کرده یکایک آنها مدّ نظر قرار گرفته و مورد شرح و تفسیر واقع شده است، منتها در این کتاب نیز بسان دیگر آثار استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] با نقدهای تند و اصولی مواجه هستیم، در اینجا نیز [[ابوحامد غزالی]] از نقدهای منطقی و تند و تیز این نویسنده در امان نمانده است و لذا در هر چهار مورد که [[ ابو حامدغزالی]] به آن ورود کرده مباحث مهمی‌را مورد نقد قرار داده که دیگران یا به آنها توجّه نکرده‌اند و یا اندک مورد نظرشان واقع شده است.

نویسنده در بخشی از مقدّمه می‌نویسد: چهارمین کتاب از این مجموعه، شرح حال شخصیّت بزرگ و به گمان بسیاری استثنایی است، شخصیّت نامور و شهیری که در دوران زندگی اش و پس از خود تأثیرات ژرفی به جای گذاشته و از جهاتی جامعه‌ی دینی ـ فرهنگیِ اسلامی‌مدیون اوست. این بزرگ مرد فقیه، اصولی، متکلّم، مفسّر، فیلسوف و متصوّفی است به نام امام ابوحامد محمّدبن محمّد غزالی طوسی ... فقیهی شافعی با مسلکی اشعری که در نوع خود بی نظیر بوده و در حکم شافعی شافعیان و اشعری اشعریان در آمده، لا اقل افکار او می‌تواند برای جویندگان فقه شافعی و اندیشه های وابسته به اشعری بسیار نافذ و عالی باشد، امّا همه‌ی غزّالی در این دو خلاصه نمی‌شود، او یک فیلسوف مایل به تصوّف نیز هست، هر چند فیلسوف ضد فلسفه و هر چند صوفیِ سلوک نکرده بر مدار طریقت<ref>مقدمه، ص 9</ref>.

استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در مقدّمه‌ی خود نام کتابهایی که از دیرباز تا کنون در باره‌ی [[امام محمّد غزالی]] نوشته شده را یا می‌کند و بعد از آن از نویسندگان غربی که به او متوجّه بوده‌اند نیز با فهرستی مطوّل و جامع یاد می‌کند ولی در نهایت می‌نویسد: امّا در این همه نوشته‌ی داخلی و خارجی کمتر نویسنده‌ای کار نقد آراء [[غزالی]] را آنگونه که شایسته و بایسته است به عهده گرفته است و بیشتر کسانی که از او و در باره‌ی او نوشته‌اند یا کینمدارانه و یا جانبدارانه برخورد کرده، یا تنها به شرح حالی اکتفا نموده اند<ref>مقدمه، ص 10</ref>.

در بخش دیگر که از آموزشها و دانشهای [[غزالی]] سخن می‌گوید انواع دروس و علوم را متذکّر می‌شود و مدرّسان و اساتید آن را معلوم می‌کند و جا و مکان ایشان را برای خوانندگان مشخص می‌سازد. در دوران کوتاهی که در جرجان بود در نزد [[ابوالقاسم اسماعیلی]] علوم مقدّماتی فقه و خلاف را فرا گرفت. <ref>متن، ص 20</ref>.  در بخشی از زندگی وی که مورد دستبرد راهزنان واقع شده بود درسی نیک از رئیس راهزنان دریافت کرد که تا آخر زندگی او این درس به جای بود و تٍیر گذاشت<ref>متن، ص 21</ref>. در طوس به درس [[ابوالمظفّر اسفراینی]] راه یافت، همزمان با صوفی شهیر [[ابوبکر نسّاج طوسی]] آشنا شد. [[غزالی]] خاطرات خود را به تفصیل و به دقّت و صداقت در کتاب [[المنقذ من الضّلال]] به قلم آورده و از این خصوص هم نکته‌هایی را برشمرده است.

از مهمترین بخشهای زندگی غزّالی آن زمان است که در خدمت [[امام الحرمین]] بود، یعنی [[ابوالمعالی ضیاءالدین عبدالملک بن عبدالله بن یوسف جوینی]]. نظامیه‌ی مشهور نیشابور به دستور [[خواجه نظام الملک طوسی]] برای وی ساخته و بنا شده بود و او تا آخر عمر ریاست آن را عهده دار بود. در بین شاگردان شهیر این دانشمند کسانی چون: [[خیام نیشابوری]]، [[کیاء الهراسی]]، [[ابوامظفّر خوافی]]، [[ابوالمظفّر ابیوردی]]، [[ابوالقاسم حاکمی]]، [[ابوطاهر سباک (شباک)]] و [[امام محمد غزالی]] دیده می‌شود که اوّلین و آخرین در این بین از همه مشهورتر و بزرگتر به نظر می‌رسند<ref>متن، صص 30-29</ref>. زمانی که [[امام الحرمین]] وفات یافت با آنکه [[غزالی]] هنوز سی سال بیش نداشت ولی برای مدّتی به جای استاد خود عهده دار نظامیه‌ی نیشابور شد<ref>متن، ص 35</ref>.

[[نظام الملک]] با تأسیس دانشگاههایی با همین نام در مناطق مختلف در وسعت بخشیدن به فقه شافعی و کلام اشعری بیشترین سهم را داشت، خاصه با نظامیه‌ی بغداد که در آن روزگار برترین مرکز علمی‌در جهان اسلام به شمار می‌رفت. [[نظام الملک]] با تدابیری کلام اشعری و فقه شافعی را به خورد خلافت داد و از آن طریق این هر دو را مذهب رسمی‌کشور ساخت. <ref>متن، ص 38</ref>.  ریاست نظامیه‌ی بغداد در آن زمان با [[ابواسحق شیرازی]] بود و در زمان ورودش به نظامیه‌ی بغداد با استقبال عالی [[امام الحرمین]] و شاگردان او از جمله [[غزالی]] مواجه شد و [[غزالی]] جوان در همان زمان با رئیس نظامیه‌ی بغداد مواجه و آشنا شد. این استاد و رئیس نظامیه‌ی بغدا هم در فقر و هم در فقه استادی توانمند بود و به شریعت و طریقت متوسّل و متمسّک. خواجه نظام در سال 485 هجری به قتل رسید و نوع قتل او شوکت و جلال سیاسیون و اهل قدرت را در نظر [[غزالی]] به شدت نزول داد و در واقع شکست. <ref>متن، ص 47</ref>.

نویسنده از صفحه 48 تا 86 وارد دنیای فکری [[غزالی]] می‌شود و سیر او را در فقه و کلام و فلسفه و رویارویی با باطنیان را متذکّر می‌شود و در واقع هم به عنوان راوی فکر او و هم به عنوان ناقد او وارد صحنه می‌شود. نویسنده در هر دو مرحله خوش ظاهر شده و هم چهره‌ای ناب را در این باره به نمایش گذاشته است، فقیه بودن، کلامی‌بودن و مراحلی که [[غزالی]] از آن عبور کرده را به خوبی ترسیم کرده است و چالشهای بزرگ او را معلوم داشته است. در بخش تحوّلات درونی که وی را به تصوّف کشانده نیز فضایی نو ولی نقدی را مورد بحث قرار داده است. استاد  [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در این باره می‌نویسد: غزالی که روزگاری آرزوی ریاست فقها و امام شدن را داشت، پس از آنکه بدان منصب دست یافت و بر همه‌ی حاسدان و رقیبان سلطه پیدا کرد سرانجام این همه را بی حاصل و بی مایه دید و به راستی یافت که این همه هیچکدام دستاویزی محکم و رکنی وثیق برای تکیه کردن و عرض اندام در جهان معنا نیست که عارفان و اولیا همه‌ی اینها را به هیچ می‌گیرند و برای آن وقعی نمی‌نهند. می‌گویند محرّک عمده‌ی وی در ترک جاه و حشمت بغداد عتابها و سرزنشهایی بود که گه گاه از برادر کوچکترش [[احمد غزالی]] می‌شنید<ref>متن، صص 89-88</ref>.

استاد [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در آخرین بخش که به مرگ و مزار [[غزالی]] پرداخته است می‌نویسد: سرانجام محقّق بزرگ شافعیِ اشعری که خود را نه در قید شافعی، نه در قید ابوحنیفه و نه در قید هیچکس نمی‌داند پس از عمری مطالعه، تحقیق، نوتن، جریان ساختن، مبارزه کردن با جریانهای فکری کلامی، فلسفی، باطنی، سیر در دانشهای دینی و علمی، و افتادن به مسیر علمی‌تصوّف و ریاتهای صوفیانه در مورخه‌ی دوشنبه چهاردهم جمادی الآخر سال 505 هجری جان به جان آفرین تسلیم کرد و به آرامشی که شاید در زندگی هرگز به آن نایل نشد با جریان مرگ به آرامشِ ضروری رسید. این مرگ پیامد یک بیماری کوتاه بود که بر وی غالب شد. <ref>متن، ص 176</ref>.

کتاب غزالی در جست و جوی حقیقت به مانند دیگر آثاری‌که از [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]]  در مجموعه مشاهیر عرفان و فلسفه به انتشار رسیده در راستای معرّفی درست بزرگانی است که ‌اندیشه و راه درست زیستن را از طریق سلوک و عقلانیت برای ما باقی گذاشته‌اند. در این کتاب هم نکات مهمی‌وجود دارد که به آن اشاره می‌شود:

[[غزالی در جیت و جوی حقیقت] ، تألیف [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]]