صنعت پنهان (مولانا و اندیشه‌ی ملال): تفاوت میان نسخه‌ها

'''صنعت پنهان''' تألیف [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] است که به مسئله ملال و آنچه که مربوط به آن است می پردازد. از روی عنوان ثانوی نیز پیداست که به طور کاملاً انحصاری و تخصّصی چنان که در حوزه ی کار مؤلّف است از دیدگاه مولانا می پردازد. ملال با آنکه یک مقوله ی روانشناختی و جامعه شناختی است ولی در اینجا صرفاً دیگاهی فلسفی ـ عرفانی مورد نظر قرار گرفته است. در واقع اگر به طور کلّی به این مقوله بخواهیم نظر کنیم مسئله است انسان شناختی که ربطی به آنتروپولوژی دارد. و این رشته عمری دیرینه دارد و پژوهشهای زیادی هم در آن باره در اختیار است. نویسنده ی کتاب نیز در این راستا چندین کتاب دیگر را به طور تخصّصی نوشته و به انتشار رسانده است که برخی از آنها عبارتند از: [[تمهیدی بر معرفت نفس]]، [[فلسفه و هویّت انسان]]، [[انسان ساختگی]]، [[عروسان معانی]]، [[تأمّلاتی در آدم و ابلیس]] و [[انسان و عرفان]]. در این مجموعه که شنخت فلسفی انسان را مدّ نظر قرار داده است تئوریهای خاصی دیده می شود که برخی از آنها برای نخستین بار مطرح می شود که قابل بررسی و تحلیل بیشتر است.  

کتاب صنعت پنهان اثری یک جلدی و به زبان فارسی است، در نوشتار این نویسنده، به ویژه در این کتاب چیزی از مغلق نویسی و ابهام زایی نمی‌بینیم و نگارشی ساده و روان را در کار تإلیف کرده است. صنعت پنهان غیر از مقدّمه دارای هفت فصل است که عبارتند از: ملال چیست؟ در جستجوی انسان، مولانا و ملال، اسباب ملال، انواع ملال، انسان ملول، و چاره ی ملال. از این بین دو فصل چهارم و هفتم دارای چندین زیر مجموعه است که یکی اسباب ملال را بر می شمارد و یکیراهکارهای رفع و نجات از ملال را نشانه می رود.

از فصول کتاب چنین فهمیده می شود که کاری کاملاً تخصّصی بر روی ملال صورت گرفته است. زیرا ملال را از تمام زوایا مورد بحث قرار داده و به شرح و تفسیر پرداخته است. ملال را به عنوان یک عارضه ی انسانی و صرفاً انسانی مطرح کرده که روح و روان فرد را و احیاناً جامعه را به ویرانی سوق می دهد. لذا با تعریف چگونگی آن در صدد پیدا کردن راهی برای برون رفت از آن بیماری روحی را می جوید. ضمن اینکه استادانه همچون یک روانکاو به اسباب آن پرداخته و علل آن را معلوم کرده است با تعیین انواع و اقسام ملال راههای درمان آن را هم بیان می کند. در عین حال به نقد دو فیلسوف ملال نویس نیز اهتما می کند و ایشان را از این که خود را بانی بحث ملال به شمار آورند آگاه می کند که سده ها پیش از ایشان بزرگان ایرانی به این مقوله با تمامی زوایای ممکن آن را بحث کرده و طبیبانه به مداوای این درد روحی و اجتماعی مبادرت ورزیده اند.

چنانکه اشاره شد در این اثر ملال و فلسفه ی آن را مورد بررسی قرار می دهد و کم و کیف موقعیّت آن را می کاود و راه خلاصی و برون شو از آن را هم پیشنهاد می دهد. و در واقع باید گفت در زبان فارسی این کتاب نخستین کتاب محسوب می شود که مستقلاً در این رابطه نوشته شده است و پیش از [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] کسی در این موضوع به استقلال و مبسوط چیزی منتشر نکرده است. گر چه نامرده در بکر نویسی یدی طولا دارد و چندین اثر مهم را برای نخستین بار وارد مجموعه ی آثار مکتوب کرده است. نویسنده کتاب به عنوان کسی که به مولوی شناسی شهرتی تام دارد این اثر را در مجموعه ی مثنوی پژوهی و مولوی شناسی به انتشار رسانده است که در این مجموعه حاصل کار نویسنده به بیش از 20 جلد می رسد با موضوعات متنوّع و کاملاً علمی.

در مقدّمه غزل 441 دیوان کبیر عیناً روایت می شود و دلیل این روایت هم محتوای غزل است که نویسنده بر مبنای آن به تحلیل مسئله ی ملال می پردازد، چنان که نام کتاب را هم از همین غزل گرفته است. نویسنده انگشت روی یکی از مهمترین و پرشورترین غزلیات مولانا گذاشته که تا کنون شرحی و تفسیر مبسوط و چشمگیر از آن دیده نشده است، خاصّه در اینجا خود مبنای بحثی فلسفی و روانکاوی قرار می گیرد که تبدیل به هم تفسیر غزل و هم فلسفه ی ملال می شود. در همین مقدّمه نوعی مشابه پنداری در آلام سلوکی بین مؤلّف و مولانا وجود دارد که به راستی غمگنانه است. نویسنده در این غزل به سه ملالت مولانا اشارت می دهد که همین سه آغازی برای بحث بی پایان ملال است:

نویسنده می گوید: ملول شدن از «فرعون» و «ظلم» و ستم او، ملول شدن از «گلایه¬های» بی¬اساس مردم و ضعف و ناله¬ های آنها و ملولی از دست «دیو و دد». این ملالت‌ها نشان از عمق و گستردگی یک انسان دارد. بدیهی است مولانا از ملالتهای خود سخن می¬گوید، ملالتهای یک عارفِ ژرف و عمیق. ملالتهای یک عارف از نوع ملالتهای مردم ساده و بی ‌فکر نیست. ملالتهای ریشه ¬ای است، چنانکه از متن ابیات پیداست، ملول شدن از حضور استبداد است. ملول شدن از فرعون و تفرعنِ حاکم بر فردِ حاکم و از ستم‌ها و بیدادهای گسترده ی اوست. ملول شدن از بی¬ فکری مردم و مردم بی ¬فکر است. ملول شدن از نق زدنها و غر زدنهای بیجا و بی مایه است. ملول شدن از دیو و دد است. ملول شدن از فقدان انسانیت و ملول شدن از ناراستی و بی‌ صفایی مردم است <ref>مقدمه، صص 13-12</ref>. در عین حال در ادامه متذکّر می شود که ملالت مولانا به این سه خلاصه نمی شود و بر این اساس در طول بحث به دیگر موارد آن اشاره می کند.

نویسنده در بخش ملال چیست؟ بیان می کند که ملال گاهی از داشته ها و گاه از ناداشته ها می خیزد و در عبارتی دیگر می گوید: وقتی که زندگی از معنای واقعی تهی باشد، وقتی که داشته ها کاملاً یکنواخت و تکراری و بدون هیچگونه تغییری خوشایند باشد ملال رخ می دهد. ملال با تکرارهای بی معنا و خالی از محتوا پدیدار می شود <ref>متن، ص 24</ref>. نویسنده در بخشی از همین فصل می نویسد: در خصوص چیستیِ ملال حرف زیادی وجود ندارد، زیرا چیستیِ آن به خوبی معلوم و مفهوم نیست بر این اساس تعریفی خاص و واحد هم نمی ¬توان برای آن آورد. شاید هرکسی از آن چیزی خاص بفهمد که چندان با فهم دیگری در این باره یکسان و یکدست و حتّی موافق نباشد. در آثار حکمی و فلسفی نیز تعریفی ثابت و محکم از این واژه وجود ندارد با این حال برخی دست به توصیف ملال زده¬اند و به گونه ¬ای که آن را می ¬فهمیده ¬اند آن را وصف نموده ¬اند. داستایوسکی ملال را رنجی بی¬رحمانه و درعین¬حال وصف¬ناپذیر گفته است <ref>متن، ص 26</ref>.   

در فصل در جستجوی انسان مولانا ملالت خود را به نمایش می گذارد و از دیو و دد  خسته است و در جامعه به دنبال انسان می گردد، این امر ما را به یاد [[دیوجانوس]] می اندازد که در روز روشن با شمعی به دنبال انسان می گشت، مولانا نیز از جماعتِ دیوسان و ددمنش ملول است و به دنبال انسان می گردد، انسانی که بر خود مسلّط باشد و واقعاً متناسب با این نام باشد. در این فصل نیز در همین رابطه می گوید: وقتی جستجو می ¬کنیم، می ¬یابیم که اصل و اصیل ملالت نمی ¬آورد، عرفان و معرفت ملول نمی ¬سازد، از زیستن با عارفان و همراهی با دلهای پرصفای ایشان کسی سیر و خسته نمی ¬شود. این است که سخن ایشان که از عمق سویدای دلِ پخته ¬شان برآمده در همه کارگر می¬افتد و اثر می ¬بخشد. شیوخ نامور ما همگی چون مولانا و شیخِ مذکور در سخن مولانا چراغ به دست در روز گرد شهر در گردش بودند تا به انسان برسند، چرا که عرفان و معرفت گوهری است که برازنده¬ی انسان است و تنها انسان است که غیر از حق را نسیان کند و به آنچه که حق است انس یابد و امروزه کجاست آن نسیان مطلوب و انس عارفانه؟! <ref>متن، ص 46</ref>.  

در فصل اسباب ملال به چهار سبب اشاره و شرح و تفسیر می شود که به ترتیب عبارتند از: بلندی و کشدار بودن یک مقوله. مکرّر بودن و مدام تکراری بودن. یکنواختی. و هر چیز فیکس و ثابت. و وقتی به این چهار مورد دقّت می کنیم می یابیم که به راستی همگی از اسباب ملالت و کسالتند و برای نجات از این آفت به ناچار باید از این چهار عامل پرهیز کرد. این موارد شامل هر چیزی می تواند باشد، چه مادی و چه معنوی، خاصه اگر با معنا توأم نباشد.

در فصل انواع ملال نیز از تعدّد و تنوّع ملال سخن می رود. فهرستی بدون توضیح از این بابت عبارتند از: ملال فعّالانه و در مقابل آن ملال منفعلانه. ملال طغیانگر، ملال موقعیّتی، ملال اشباعی، ملال وجودی، ملال خلّاقانه، ملال عمومی، ملال مدرن، ملال عمیق و ملال سطحی. نویسنده در ادامه توضیح می دهد که تعداد ملال فیکس نیست و آنچه که ذکر شد و در منابع فلسفی به طور پراکنده به آنها اشاره شده دلالت نمی کند که حتماً همین مقدار باشد <ref>متن، صص 174-173</ref>.

آخرین فصل کتاب که بسیار مهم هم هست از چاره ی ملال سخن می گوید. اگر تا پیش از این از ملال و انواع و اسباب آن سخن گفته بود اینک به درمان و حل آن می پردازد و راه هایی را که پیشنهاد می کند به ترتیب عبارتند از: معنابخشی / معناداری. امید به آینده. نگاهی دور و نه محدود. ایمان و باور به خدا. معرفت و آگاهی. گراییدن به عقل. لذّت گرایی. سرگرمی. کارمحوری / بیکاری. و نهایتاً عشق. و مسلّماً هر فردی بنا به نوع ملالتی که دارد یک یا دو مورد این درمانها را نیازمند است، گر چه دیگران هم برای آنکه به این بیماری مبتلا نشوند لازم است که بخش معتنابهی از آنها را در خود ایجاد و یا دنبال کنند مثل: معنا در زندگی، امید، ایمان، آگاهی و عشق.

# کتاب چنان وسیع است که هم معرفت شناسانه است هم روانکاوانه، در عین این که از فلسفه و عرفان نیز در هیچ مقطعی دور نمی شود.

# کتاب نقدی مشابه پندار به سببهای ملالت است. و تمرکز داشتن در آنچه که مولانا آن را در ملال برجسته می داند بسیار مهم است و در رأس آن فرعون است که نمادی تمام از تجمیع دیو و دد است..