تحفة المسؤول في شرح مختصر منتهی السول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تحفة المسؤول في شرح مختصر منتهی السول'''، اثر ابوزکریا یحیی بن موسی رهونی (متوفی 773ق)، شرحی است بر کتاب «مختصر ابن الحاجب في أصول الفقه المسمی مختصر منتهی السؤل والأمل في علمي الأصول والجدل»، اثر ابوعمرو جمال‌الدین ثهمان بن عمر، معروف به ابن حاجب (570-‌646ق)، که با تحقیق هادی بن حسین شبیلی، در چهار جلد به چاپ رسیده است.

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده که در آن، پس از ارائه تعریفاتی پیرامون مذهب مالکی و قواعد اصولی این مذهب پیرامون کتاب، سنت، اجماع، قیاس و اجتهاد<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص21-‌32</ref>، به شرح حال مفصل ابن حاجب<ref>ر.ک: همان، ص32-‌41</ref> و بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و علمی دوران وی<ref>ر.ک: همان، ص46-‌59</ref> پرداخته شده و سپس، شرح حال مفصلی از شارح و خصوصیات و ویژگی‌های شرح وی، در اختیار خواننده قرار گرفته است<ref>ر.ک: همان، ص63-‌104</ref>.

رهونی در این شرح، روش سایر شراح کتاب ابن حاجب، از جمله شیخ عضدالدین ایجی و شمس‌الدین اصفهانی را برگزیده است؛ بدین صورت که ابتدا قسمتی از متن اصلی کتاب را انتخاب کرده و سپس، با ذکر عبارت «أقول»، به تشریح و توضیح الفاظ متن پرداخته و سپس، ضمن تلخیص معنی اجمالی مسئله، به شرح مفصل قسمت انتخاب‌شده، پرداخته است. وی این موضوع را با شرح لغوی و اصطلاحی مفردات در صورت لزوم، آغاز نموده و سپس، ضمن بررسی ادله و رد اعتراضات وارده و احتمالی، به تحریر آراء مذاهب در مسئله، با شروع به ذکر رأی مذهب مالکیه، همت گمارده است. شارح اگر قول خاصی از امام مذهب مالکی در موضوع مورد بحث یافته، آن را ذکر نموده، وگرنه از خلال علمای پیشین مذهب یا از خلال تخریج بر مسائل مدونه یاد نموده است و اگر خود وی نیز رای خاصی در آن مسئله داشته، در پایان، به‌همراه ذکر ادله و شواهد، به آن اشاره کرده است<ref>ر.ک: همان، ص81</ref>.

آنچه باعث اهمیت و تا حدودی، برتری این شرح بر سایر شروح کتاب ابن حاجب می‌باشد، منابع و مصادر فراوانی است که رهونی در شرح کتاب، از آنها بهره برده و به‌خوبی استفاده کرده است که می‌توان آنها را به دو  

قسمت زیر، تقسیم نمود:

# امام مالک بن انس (متوفی 179ق)؛

# عبدالله بن وهب (متوفی 197ق)؛

# عبدالملک بن ماجشون (متوفی 212ق)؛

# قاضی ابوبکر باقلانی (متوفی 403ق)؛

## شروح مختصر ابن حاجب؛

## «المحصول»، امام فخرالدین رازی؛

## «التقريب والإرشاد»، باقلانی؛

## «المعتمد»، ابوالحسین بصری؛

### «الكتاب»، سیبویه؛

### «مفتاح العلوم»، سکاکی؛

### «الأمالي»، ابن حاجب؛

### «مختصر»، ابن حاجب؛

### «المقدمات»، ابن رشد؛

## تمیز و تشخص شرح اصفهانی، به ایجاز و عدم اطاله کلام و التزام در شرح به بیان عبارت ابن حاجب، بدون استطراد و اطاله است؛ درصورتی‌که در اثر حاضر، رهونی برعکس این امر عمل نموده و در بسیاری موارد، به اطاله کلام و حتی خروج از مباحث اصلی در متن ابن حاجب، پرداخته است.

## عدم اهتمام اصفهانی به ایراد فروع فقهی در شرح خود، به خلاف رهونی؛ زیرا از جمله ویژگی‌ها و خصوصیات شرح وی، کثرت ذکر فروع فقهی می‌باشد.

## از جمله ویژگی‌های شرح اصفهانی، سهولت عبارات و بساطت و آسانی مسائل اصولی می‌باشد، به‌خلاف شرح رهونی که به دلیل استفاده از اسلوب منطقی، در برخی موارد، مطالب آن، دارای غموض و اغلاق است.

## اهتمام اندک اصفهانی به تخریج و ارجاع به احادیث نبوی(ص)، به‌خلاف رهونی.

## رهونی، التزام خاصی به تحریر مذهب ابن مالک، در هنگام شرح مسائل مذکور در متن ابن حاجب دارد؛ درحالی‌که اصفهانی، التزامی به بیان آرای مذهب مالکی و یا مذاهب دیگر، نداشته است.

## ایجی اهتمام خاصی به ایراد مسائل فقهی ندارد، چه در توضیح قواعد و چه در استدلال بر صحت آنها؛ به‌خلاف شرح رهونی که مملو از مسائل فقهی است.

## شرح ایجی، دارای ویژگی ایجاز و عدم استطراد از اصل متن است؛ به‌خلاف شرح رهونی، که دارای ویژگی اطاله و کثرت ایراد اعتراضات است.

## ایجی در شرح خود، اعتمادی بر سایر مراجع و مصنفات نداشته؛ درحالی‌که رهونی، استفاده زیادی از آنها کرده است<ref>ر.ک: همان، ص101-‌104</ref>.