سهم زنان در نشر حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

### رجال البرقي، احمد بن محمد بن خالد برقی؛

### اختيار معرفة الرجال، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385-‌460ق)؛

### الرجال، تقی‌الدین حسن بن علی بن داوود حلی (647-‌707ق) و...<ref>ر.ک: همان، ص20-‌23</ref>.

## محدثات شیعه، نهلا غروی نائینی؛

## زنان دانشمند و راوی حدیث، احمد صادقی اردستانی؛

## أعلام النساء المؤمنات، محمد الحسون - ‌ام‌علی مشکور و...<ref>ر.ک: همان، ص23-‌24</ref>.

# کتاب‌های حدیثی خاص احادیث زنان. در این بخش، منابعی معرفی شده است که در آنها، روایت‌های زنان گرد آمده است؛ خواه زنان مصدر حدیث باشند و خواه راوی؛ ازاین‌رو منابعی که به گردآوری سخنان حضرت فاطمه(س) پرداخته یا سخنان برخی از زنان صحابه و سایر زنان را جمع‌آوری کرده‌اند، معرفی خواهند شد. در این بخش، به‌ترتیب کتاب‌های عمومی و سپس اختصاصی آورده شده است، مانند:

### جامع مسانید النساء، ابراهیم محمد جمل؛

### الآحاد و المثاني، ابن ابی‌عاصم (206-‌287ق)؛

### مسند فاطمة الزهراء(س)، جلال‌الدین سیوطی (849-‌911ق)؛

### مسند فاطمة الزهراء، عزیزالله عطاردی و...

### مسند عائشة، ابن حجر عسقلانی؛

### الاجابة لإيراد ما استدركته عائشة علی الصحابة، زرکشی؛

### موسوعة أمهات المؤمنين، عبدالصبور شاهین؛

## عناية النساء بالحديث النبوي، ابوعبیده مشهور به حسن آل سلمان؛

## جهود المرأة في رواية الحديث في القرن الثامن الهجري، صالح یوسف معتوق؛

## دور المرأة في خدمة الحديث في القرون الثلاثة الأولی، آمال قرداش بنت الحسین و...<ref>ر.ک: همان، ص24-‌34</ref>.

نویسنده بر این باور است که مهم‌ترین مسئله‌ای که می‌تواند نقش زنان در خدمت به حدیث و نشر آن را روشن سازد، میزان حضور آنان در سلسله اسناد و نقل احادیث است و برای این منظور، بررسی دقیق کتب روایی، تاریخی و تفسیری، ضروری است. وی معتقد است این بررسی، باید در دو حوزه منابع روایی اهل سنت و شیعی، صورت پذیرد و هرچند در حوزه روایات اهل سنت، این بررسی‌ها تا حدودی انجام پذیرفته و کتبی با این انگیزه، تألیف شده است که از جمله آنها، می‌توان به «جامع مسانيد النساء» ابراهیم محمد جمل، «الأحاد و المثاني» ابن ابی‌عاصم، «مسند فاطمة الزهراء» جلال‌الدین سیوطی، «مسند عائشة» ابن حجر عسقلانی و... اشاره کرد، اما این تتبع‌ها کامل نیست و باید بر پایه این آثار و آمار، تحلیلی دقیق از تعداد راویان زن و روایت‌هایشان و نیز موضوعات منقول ارائه نمود. این در حالی است که متأسفانه، هیچ‌یک از این دو امر، یعنی تتبع در مصادر حدیثی و تحلیل آن، در حوزه روایات شیعی، به انجام نرسیده است. ازاین‌رو، وی در بخش سوم، کوشیده است به این عرصه، دامن زده و با تتبعی نسبتا کامل، به تحلیل و ارزیابی آن، بپردازد<ref>ر.ک: همان، ص149-‌150</ref>.

# الكافي، 19 حدیث؛

# من‌لايحضره‌الفقيه، 8 حدیث؛

# تهذيب الأحكام، 8 حدیث؛

# الاستبصار، 2 حدیث؛

# وسائل الشيعة، 66 حدیث؛

# بحار الأنوار، 384 حدیث<ref>ر.ک: همان، ص151</ref>.

در آخرین بخش، چهار مطلب که مکمل مباحث بخش‌های پیشین می‌باشد، آورده شده است: دو مطلب کتاب‌شناسی توصیفی و تحلیلی از دو کتاب «جامع مسانيد النساء و ذكرهن و أحوالهن» ابراهیم محمد جمل<ref>ر.ک: همان، ص197</ref> و «عناية النساء بالحديث النبوي» ابوعبیده مشهور به حسن آل سلمان است<ref>ر.ک: همان، ص200</ref> و دو مطلب دیگر، به سهم زنان در نشر حدیث در قرن‌های ششم و هشتم می‌پردازد.

برای معرفی و شناسایی زنان محدث در قرن ششم، دو اثر مستقل، مورد بررسی قرار گرفته است: «التحبير في المعجم الكبير» ابوسعید عبدالکریم بن محمد سمعانی (506-‌562ق) و «السنة النبوية الشريفة في القرن السادس الهجري» که در دوره معاصر، منتشر شده است. البته مؤلف خود به این نکته اشاره دارد که نمی‌توان این دو اثر را جامع اسامی تمامی زنان محدث دانست، ولی تا اندازه‌ زیادی می‌توانند واقعیت‌های تاریخی آن دوره را گزارش کنند<ref>ر.ک: همان، ص205</ref>.

به عقیده مؤلف، قرن هشتم، از دوره‌های شکوفا در تاریخ اسلامی است و در این قرن، زنان در بسیاری از عرصه‌های علمی و اجتماعی، درخشیدند و یکی از عرصه‌های علمی حضور زنان، اشتغال به حدیث در این قرن است. گسترده‌ترین گزارش از این دوره را ابن حجر عسقلانی در کتاب «الدرر الكامنة في أعيان المائة الثامنة» به دست داده است. وی در این کتاب، شرح حال 5204 تن از شخصیت‌های قرن هشتم را به قلم آورده که از این تعداد، 190 نفر زن هستند و از این رقم، 171 نفر آنان به حدیث اشتغال داشته‌اند<ref>ر.ک: همان، ص238</ref>.