مکاتیب سنایی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مکاتیب سنایی''' اثر ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی (متوفی 545ق) از شاعران نامدار و پیشوایان مسلم شعر عرفانی است‎. این آثار منثور از حیث هنر نویسندگی و نقشی که در روند تکاملی نثر فارسی دارند حائز اهمیت هستند. این کتاب با مقدمه و تعلیقات نذیر احمد منتشر شده است.

مکاتیب و منشآت قرن ششم ساختار مشابهی دارند و به ارکان متمایزی تقسیم می‌شوند که نویسنده در هر رکن به بیان موضوع به سبکی هنری می‌پردازد. با مقایسه مکاتیب سنایی با ساختار دیگر مکاتیب می‎بینیم که ارکان اصلی منشآت (رکن صدر مکتوب، شرح اشتیاق و خاتمه مکتوب) در این نامه‎ها با تفاوت‎هایی در سبک بیان و با ویژگی‎های سبکی خاص سنایی دیده می‌شود<ref>ر.ک: بهنام‎فر، محمد، ص5</ref>‏.

حکیم سنایی در طراز اول گویندگان فارسی محسوب می‌شود. او نخستین شاعری است که افکار تصوف و عرفان را با ذوق شعری آمیخته و در قالب نظم درآورده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، ص5</ref>‏. مکاتیب یا نامه‎هایی دارد که گرچه از نظر کمیت در برابر آثار منظوم این‎ شاعر، بسیار اندک می‎باشد لیکن از نظر کیفیت و شیوه بیان و سبک نگارش و تبیین و روشن کردن حقایق تاریخی و نمایان کردن شخصیت بزرگان و دانشمندان معاصر سنایی و زدودن غبار اوهام جهالت از پیرامون شخصیت نوابغی چون حکیم عمر خیام نیشابوری، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ارج و ارزش مکاتیب سنایی نیز در ارائه دلایلی قوی و براهینی قاطع برای مورخین و پژوهشگرانی است که می‌خواهند به درج و ثبت حقایق تاریخی اقدام نمایند<ref>ر.ک: مالکی، هیبت الله، ص24</ref>‏.

نامه‎های سنایی که از شماره آن‎ها تاکنون اطلاعی داریم، هفده است. سنایی آن‎ها را به یاران و دوستان و وزیران و صدور غزنین و بهرام شاه غزنوی نوشته است. از این نامه‎ها فقط پنج نسخه را سراغ داریم و متن کتاب حاضر اساساً از روی همین پنج نسخه تهیه شده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، ص23</ref>‏.

«اخوانیات»: شامل مکاتیبی است که سنایی در ایام زندگانی به دوستان خویش نگاشته و این دوستان نیز، در زمره فقهایی عادل یا شعرایی فاضل و یا امرایی قابل‎ بوده‌اند‎. مضامین این نامه‎ها یا بیان خواسته‌ای است که سنایی خواسته خویش را بی‌پرده و با صراحت بیان داشته و یا طرح گله و شکایت و اظهار ناخرسندی از رفتار دوستانی است که در هنگام آزمون‎، زبونی و درماندگی خود را آشکار کرده‌اند<ref>ر.ک: مالکی، هیبت الله، ص25-24</ref>‏.

در نامه سوم که به خواجه احمد بن مسعود نگاشته شده بیشتر مطالب آن شامل سپاسگزاری و قدردانی از خواجه احمد است، به سبب فضل و بخششی که خواجه احمد در حق سنایی داشته است‎ و تا آنجا در ستایش خواجه احمد پیش تاخته که می‌فرماید‎: «...کریمی که افغانیان از بار مکرمت او افغان می‌کنند، پس حلقه‎به‌گوشان از نشر مدح او چگونه خاموش باشند؟ زیرا که تعویذ دوستی او بخشش اوست نه کوشش او‎»<ref>ر.ک: همان، ص25</ref>‏.

و در نامه چهارم‎، پس از مقدمه‌ای مستوفی و بلیغ در صفات و خصائص حضرت علی(ع) با عناوینی غلوآمیز خواجه احمد را این‎گونه مخاطب داشته است: «اگر چشم جسم سنایی در خدمت نیست، آن رقم که نتیجه قدم است‎، در پیش‎خدمت است. آن مجلس خود داند که در هر مجلسی که این داعی باشد، متمسک به حبل ولای او و مقبل بر نشر ثنای او باشد که اهتمام نمودن در خدمت صدری که سجیت و حلیت او بر کسب فضایل و حسب شمایل و اصل فصاحت و فضل حصافت و پیرایه سماحت و سرمایه حماست مقصور است...» <ref>ر.ک: همان</ref>‏.

در این نامه با توجه به مدح و ستایشی که سنایی نسبت به خواجه احمد مسعود دارد خواننده تیزبین کنجکاو می‌شود که این خواجه احمد دارای‎ چه مقام معنوی یا مرتبه علمی بوده است که با این صفات برجسته سنایی از وی تمجید می‌نماید. پاسخ این پرسش را در کتاب چهار مقاله نظامی عروضی (متوفی 550 ق) در مقاله دوم می‎یابیم‎. نظامی عروضی آنجا که از ماهیت علم شعر و صلاحیت شاعر سخن می‌گوید، پسر تیشه (احمد بن مسعود تیشه) را از جمله شاعرانی می‌داند که در دربار آل خاقان گرد آمده بودند و نام آل خاقان‎ با سخن آنان باقی ماند<ref>ر.ک: همان</ref>‏.

«دیوانیات»: نامه‎های دیوانی است که به صدور و وزرا و صاحبان مناصب لشکری یا کشوری نگاشته است. در خلال سطور این نامه‎ها روح بلند و طبع توسن و سرکش حکیم سنایی جلایی خاص دارد‎، با اینکه، برای رهایی از دام تزویر قوام‎الدین ابوالقاسم‎ وزیر عراق لفاظی‎ها دارد و با آوردن سجع‎های متوالی و ترکیبات مترادف و احیاناً سرودن قصیده‌ای سعی دارد که اخلاص خود را به عالم عرفان و عرفا فدای زندگانی دو روزه دنیا نکند‎؛ اما از طرف دیگر نیز می‌داند که معاندان و متکلمان و طریق جدل‎پردازان در کمین‎اند تا به دستاویزی مجعول سنایی را متهم به رافضی بودن و محب آل علی مجرم معرفی کنند و ایشان را نیز همچون عزالدین اصفهانی به چوبه دار سپارند یا اینکه همچون عین القضاة شمع آجینش کنند. این نامه‎ها را می‌توان تعویذ چنین چشم‎زخم‎هایی دانست که نه‎تنها شخص انسان را نابود می‌کردند بلکه شخصیت وی را نیز پایمال می‌نمودند<ref>ر.ک: همان، ص28-27</ref>‏.

«دفاعیات»: در این نامه‎ها سنایی پس از مقدمات مطول و معمول، به دفاع از اصول عقاید خویش پرداخته و اتهاماتی را که اراذل الناس و مغرضین به وی نسبت داده‌اند، رد می‌نماید. یکی ازاین‎گونه نامه‎ها که اهمیت شایانی نیز دارد، نامه‌ای است که سنایی به بهرام شاه غزنوی نوشته است. این نامه از جنبه‎های گوناگون بسیار جالب و حائز اهمیت است. سنایی در این نامه از فقرات مندرج در حدیقه دفاع کرده و به تعریض، سلطان را از تغییر موضع در برابر سنایی برای رضایت ظاهرپرستان ریاپیشه سرزنش کرده است. نوع بیان سنایی با نثر دیگر نامه‎های‎ دیوانی وی کاملاً متباین است؛ زیرا در نامه‎هایی که برای صدور و وزرا و امرا نوشته با مقدمه‌ای طولانی عنوان‎هایی را ذکر کرده است که در دید یک محقق بی‎طرف برای چنان مخاطب‌هایی بسیار زیاد بوده و برای سنایی نیز دون شأن وی بوده که چنین الفاظی را برای افرادی مثل قوام‎الدین وزیر به کار ببرد<ref>ر.ک: همان، ص30-29</ref>‏.

نذیر احمد بیش از 170 صفحه از کتاب را به تعلیقات و حواشی اختصاص داده و ضمناً متذکر شده است که در طول چندین سالی که از چاپ قبلی این اثر گذشته، اگر به نکته تازه‌ای برخورده در چاپ جدید اعمال کرده است<ref>ر.ک: دریاگشت، محمد رسول؛ ص56</ref>‏. تعلیقات و حواشی دو بخش دارد. بخش نخستین درباره کسان است که حکیم سنایی بدیشان نامه‎ها نوشته است. در بخش دوم نیز بعضی مطالب متن توضیح داده شده است.

<references/>