رسائل حکمیه: تفاوت میان نسخه‌ها

پرسش‎های فلسفی بدیع‎الملک که با مطالعه نسبی آثار متفکران اروپایی شکل گرفته است، نخستین بار به‎صورت شش سؤال از محضر میرزا علی‌اکبر پرسش شده است. نکته حائز اهمیت در پرسش‎های بدیع‎الملک روح کنجکاو و تلاشگر وی است که در شناسایی فرهنگ‎های دیگر به‎خوبی نمایان می‌شود. وی با زبان فرانسه مأنوس بوده و با اطلاع نسبی به آثار حکمای جدید اروپایی و از آن جمله بیکن، دکارت، کانت و هگل به‎خوبی توانسته است مطالب آنان را که تا آن زمان برای متفکران ایرانی کاملاً ناشناخته بود، در خلال پرسش‎های خود با حکیمان مشهور هم‎عصر خود در میان گذارد و از آنان پاسخ و تبیین آن سؤال‎ها را تقاضا کند. حکیم یزدی، پس از دریافت سؤالات مزبور فقط به چهار سؤال بدیع‎الملک پاسخی موجز داده، می‎نویسد: «از این بیانات، جواب از سؤال پنجم و ششم نیز معلوم شد» و در ادامه این مطلب، پاسخ خود را «نخبه و نتیجه» تحقیقات حکما و عرفای پیشین دانسته و سائل را هشدار می‌دهد که فهم و دریافت این‎گونه مسائل مقدمات بسیاری می‌خواهد و زمان زیادی را باید صرف آن کرد و همچنین می‌افزاید که حکمای سلف درباره این مسائل، کتاب‎ها و رسائل فراوانی نوشته‎اند و براهین بی‌شماری اقامه کرده‎اند و خلاصه آنکه وی نباید ورود به این موضوع را سهل بپندارد و باید توجه داشته باشد که پاسخ‎گویی به این نوع مسائل نیز به‌هیچ‎وجه کار ساده و آسانی نیست. عین عبارت حکیم یزدی چنین است: «نیز معلوم شد این مطالب مقدمات زیادی دارد و کتاب‎ها در این مطالب تصنیف شده و زمان زیاد می‌خواهد و عمر زیاد در آن‎ها باید صرف بشود و بر هریک از این مطالب براهین عدیده اقامه شده؛ اینکه ذکر شد نخبه و نتیجه است». حکیم یزدی در خاتمه جوابیه خود می‌گوید: «اگر از این مختصرات، چیزی بر نواب والا معین بشود، مایه خرسندی من است و الا شرمساری خواهم داشت که نتوانستم چیز مفید بنویسم»<ref>ر.ک: همان، ص130-128</ref>.

   

   

مدرس، در ضمن پاسخ به سؤالات مطرح‎شده در رساله بدیعه موضوعات مختلفی را مطرح کرده که از آن جمله است: تقسیم مـاهیت، تـقسیم‎ بـرهان‎، وحدت‎ نوعیه‎، احدیت ذات و اسماء و صفات، بیان عرفا در باب چگونگی علم، بیان مـراتب وجـود و شبهه‎ ابن‎ کمونه، مسئله اشراق و مشاء، فرق وجود‎ ذهنی‎ و خارجی، توحید‎ واجب‎ الوجـود‎ و شـبهه ابـن کمونه، بحث در علم باری تعالی، اخـتیار‎ عـباد‎ در افعال و توضیح در باب دور‎ و تسلسل.  

در بخشی از این رساله چنین می‌خوانیم: «وجود، چیزى است که به انضمام او به‎سوى ماهیات، آثار مختصه به ماهیات مترتب شود بر آنها؛ یعنى وجود منشائیت آثار است که اگر ماهیت موجود نباشد، آثارش بر وى مترتب نشود و پس از موجود شدن به وجود، صاحب آثار شود؛ چنانچه ظاهر است که انسان معدوم، نه عالم است و نه جاهل، نه شاعر است نه کاتب، نه قادر است نه قائم، نه ماشى نه ضاحک و هکذا و پس از موجودیت، این آثار را دارا شود<ref>ر.ک: همان، ص153-152</ref>. ‎

مدرس در این رساله، شش دلیل بر وجود نفس ناطقه اقامه کرده و در دلیل هفتم در اثبات بقای نفس ناطقه پس از مرگ می‎نویسد: «چنان‎که معرفت ذات نفس ناطقه، ایمان تقلیدى را به خداى تعالى ایمان ذوقى می‌‏گرداند، معرفت بقاى او پس از مرگ بدن نیز ایمان تقلیدى را به احوال معاد از لذت و الم بعد از مفارقت بدن، ایمان ذوقى می‌‏گرداند و دلیل بر بقاى او بسیار است و بسیار مشکل، در فهم عوام درنمی‌آید، فأمّا در این رساله، ما چیزى را بیان کنیم که تو را از جمیع دلائل بی‌نیاز گرداند»<ref>ر.ک: همان، ص‎172</ref>. «پس چنان‎که نفس ناطقه در حالت شیخى باقى است بى‎آن بدن، در حالت مرگ هم باقى است بى‌‏بدن. بعضى از فضلا گفته‌‏اند هر چیزى که او قابل فناست، جهت هلاک، در خارج نیز اسباب و آلات و ادوات موضوعند؛ چنان‎که جهت جنس حیوان، تیر و شمشیر و سایر مهلکات و نفس ناطقه چون جسم نیست، هلاک او با این اسباب و آلات متصوّر نیست و آن علاقه عدم فناى وى است»<ref>ر.ک: همان، ص‎173</ref>.