متشابه القرآن (طریثیثی): تفاوت میان نسخه‌ها

گرایش نویسنده کتاب نوعی اعتزال بصری و بهشمی است. با این وصف در طول کتاب تنها در موارد محدودی این نوع گرایش در تمایز با گرایش بغدادی و یا غیر بهشمی به ظهور پیوسته است. ازآنجاکه بر شیئیت معدوم تکیه می‎کند معلوم است که تحت تأثیر مکتب ابوالحسن بصری نبوده است؛ اما از دیگر سو در کتاب از ابوزید بلخی نقل می‎کند و او را شیخ خود می‎خواند. ازآنجاکه ابوزید بلخی یک متکلم معتزلی نبوده، این امر نشان می‎دهد که ابوطاهر به سنتی از معتزلیان خراسان دل‎بسته بوده که شاید ابوزید بلخی را از خود می‎دانسته و بدو و گرایش‎های او تعلق‎ خاطر داشته‎اند<ref>[http://ansari.kateban.com/post/2667 ر.ک: انصاری، حسن، پایگاه بررسی‎های تاریخی]</ref>.

مقدمه محقق به شرح حال نویسنده گمنام کتاب و توضیح این اثرش اختصاص یافته است. محقق، درباره نویسنده می‎گوید: فقط به کنیه و لقب و نسبتش، با استفاده از نسخ خطی از این اثر دست یافتیم<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/18 ر.ک: مقدمه محقق، ص18]</ref>. اینکه او در کجا و در چه عصری زندگی می‎کرده است، از مسائل اختلافی است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/20 ر.ک: همان، ص20-25]</ref>.

محقق، سپس از سیر مطالب کتاب و روش نویسنده سخن به میان می‎آورد. وی به روش نویسنده در نگارش، اعتراض نموده و می‎گوید: روش نویسنده با آنچه عرف از آن متابعت می‎نماید قدری متفاوت است؛ زیرا آنچه در نگارش آثار معروف است، تقسیم کتاب به ابوابی است که فصولی در تحت آن وجود دارد، اما در این کتاب، خلاف آن به چشم می‎خورد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/32 ر.ک: همان، ص32]</ref>. در ادامه از دیگر معایب این اثر یاد می‎کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/32 ر.ک: همان، ص32-35]</ref>.

مؤلف در آغاز هر فصل، الزامات اقوال مخالفان را بررسی کرده است. وی عمدتاً در مباحث خود به شعر، لغت و گاهی نقل حدیث توجه دارد و در مقدمه می‎نویسد که اختلافات مذاهب به دلیل اختلاف در تأویل است و به همین دلیل وی به نگارش این کتاب اقدام کرده تا در ابواب متعلق به کلام، فنون مختلف آیات متشابه را بررسی کند. وی می‎نویسد که فقط به ابواب کلامی بسنده می‎کند و به اختلافات فقهی و آیات متشابه در این‎باره نمی‎پردازد. همچنین مؤلف در مقدمه تصریح می‎کند که کتابی را پیش از خود نیافته است که در این موضوع کامل باشد، بلکه هریک از نویسندگان پیشین، به موضوعی خاص توجه نشان داده است؛ برای مثال آنچه درباره جبر یا عصمت انبیا نوشته شده است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1994/52 ر.ک: انصاری قمی، حسن، ص52]</ref>.

در فصل اول، از اصول تأویل درست و موضوع آیات متشابه به‎طور کلی سخن به میان آورده است. فصل دوم، درباره توحید و موضوع آیات تشبیهی قرآن است. مؤلف به عقاید اشعریان و حنابله و حشویه در باب توحید اشاره می‎کند. تقریباً از اواخر قرن چهارم، انتقاد از عقاید [[اشعری، علی بن اسماعیل|ابوالحسن اشعری]] با مطرح ساختن اصطلاح اشاعره آغاز شد. در آغاز، مخالفان بیشتر با عنوان ابن ابی‎بشر از ابوالحسن یاد می‎کردند و در کتاب‎های معتزلیانی، مانند قاضی عبدالجبار این نکته قابل ‎مشاهده است. مؤلف ما گاه در بررسی عقاید [[اشعری، علی بن اسماعیل|ابوالحسن اشعری]] از همین نام اشعری استفاده کرده است.

فصل ششم، درباره امامت است. مؤلف در بحث امامت به ‎نقد دیدگاه‎های نص‎گرایانه امامیه و بکریه توجه داشته و عقیده امامیه را درباره عصمت امامان یا استناد افضلیت [[امام على(ع)|حضرت امیر - سلام‎الله‎عليه -]] به قرآن را مورد مناقشه قرار می‎دهد. البته وی قائل به افضلیت ابوبکر بر اساس آیات قرآن هم نیست، ولی به چهار خلیفه نخست اعتقاد دارد. از نکات جالب‎ توجه کتاب این است که گرچه مؤلف از هشام بن الحکم در کنار [[مقاتل بن سلیمان]]، به‎عنوان یک مشبهی یاد می‎کند، ولی اعتقاد بیشتر شیعه را اعتقاد موحدین می‎داند و آنان را در حقیقت از تشبیه مبرا می‎داند. این امر طبعاً به گرایش غالب شیعیان امامی از قرن چهارم به بعد مربوط می‎شود که گرایش تنزیهی در میان آنان گسترش پیدا کرد. از این نوشته روشن می‎شود که وی با کتاب‎های امامیه آشنایی خوبی داشته است.

فصل نهم، درباره مباحث «دقيق الكلام» است که موضوعات متنوعی در آن طرح شده که عمده آن‎ها برخلاف عنوان فصل، به مباحث «دقيق الكلام» مرتبط نیست، بلکه مباحثی مانند خلق قرآن و معراج و عذاب قبر و مسئله عروج مسیح و موارد بسیار متنوع و غیر مرتبط با یکدیگر را نیز شامل می‎شود. مؤلف، مخالف معراج به معنای صعود پیامبر اکرم به آسمان است و آن را تنها در حد اسراء می‎داند. صعود مسیح به آسمان را نیز رد می‎کند و اشاره قرآن را به معنای مرگ مسیح می‎داند. عذاب قبر را هم به معنای عذاب روح تنها در قبر رد می‎کند و آن را به ‎شرط بازگشت روح به جسد و تحمل عذاب محتمل می‎داند. بخش «دقيق الكلام» در مجموع 23 باب است.

فصل دهم درباره اصول فقه و فتواست، که در این بخش به برخی مباحث علم اصول فقه پرداخته است که به دلیل آنکه دیدگاه معتزلی نسبتاً کهنی را مطرح می‎کند، حائز اهمیت است<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1994/51 ر.ک: انصاری قمی، حسن، ص51-52]</ref>.

محقق می‎گوید: برای این اثر به هشت نسخه خطی دست یافته که چهار نسخه آن در یمن، دو نسخه در عمان و یک نسخه آن در آمریکا بوده است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/36 ر.ک: مقدمه، ص36]</ref>. ایشان هرکدام از این نسخه‎ها را با نام اختصاری و رمزی نام‎گذاری می‎کند و در پاورقی به اختلاف آن نسخه‎ها، با آن علائم رمزی اشاره می‎کند.

ایشان درباره نسخ خطی می‎گوید: در این نسخه‎ها تصحیف و تحریف‎های زیادی به چشم می‎خورد؛ علاوه بر آن اشتباهات نحوی، استفاده از الفاظ ضعیف و قلیل الاستعمال در لغت عرب نیز در آن فراوان یافت می‎شود. سپس به نمونه‎هایی از این اشکالات اشاره می‎کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/35478/1/42 ر.ک: همان، ص42-46]</ref>.