علوم العربية: تفاوت میان نسخه‌ها

سعى نویسنده بر آن بوده كه ترتيب و تصنيف مباحث و ابواب كتاب، به‌گونه‌اى صورت گرفته باشد كه حفظ آن‌ها براى محصلين، در كمال سهولت و آسانى بوده و درعين‌حال، از جنبه مطالب و قواعد، استيفاء كامل به دست آمده باشد؛ آن‌چنان‌كه اهل دراست صرف، از ساير كتاب‌ها، بى‌نياز شوند<ref>خاتمه، ص 453</ref>

منابعى كه مؤلف در تدوين كتاب از آن‌ها بهره برده و استشهادات خود را از آن‌ها اخذ نموده، عبارت است از: قرآن كريم، برخى از احاديث، كلمات [[امام على(ع)|اميرالمؤمنين(ع)]] از «نهج‌البلاغة» و «غرر الحكم» آمدى، بعضى از امثال، كلمات و اشعار از دواوين شعرا و..<ref>مقدمه، ج 2، ص 44</ref>

جلد اول، با مقدمه مختصرى در معرفى علوم عربیه آغاز گرديده است. اين علوم كه چهارده علم مى‌باشد، عبارت است از: علم صرف، اشتقاق، لغت، نحو، كتابت، قرائت، تجويد، معانى، بيان، بديع، شعر، انشاء، امثال و تاريخ ادب. نویسنده، معتقد است كسى كه داراى اين علوم باشد، بر كلام عرب مسلط بوده و كمال استفاده را از آيات و احاديث، مى‌تواند ببرد<ref>مقدمه، ج 1، ص 6</ref>

بحث اين جلد، از علم صرف و اشتقاق مى‌باشد. نویسنده، در ابتداى كتاب، به تعريف علم صرف، تصريف، بناء كلمه و اشتقاق پرداخته و در ادامه، مباحث زير را مطرح نموده است: كلمه و كلام؛ حركت و سكون؛ تشديد؛ اسم، فعل و حرف؛ مصدر و غير مصدر؛ مبحث افعال و تقسيمات مربوط به آن؛ اشتقاق افعال و ساختن آن‌ها؛ علامات و زوائد افعال؛ ابنيه افعال ثلاثى مجرد؛ ابواب ثلاثى مزيد و ابنيه آن‌ها؛ معانى ابواب ثلاثى مزيد<ref>متن كتاب، ج 1، ص 6 - 128</ref>

از ديگر مباحث مطرح‌شده در كتاب، مى‌توان به امور زير اشاره نمود: فعل اصلى و ملحق؛ فعل سالم و غير سالم؛ نحوه تشخيص حروف زائد از اصلى؛ اقسام وقف؛ مضاعف و احكام مربوط به آن؛ فعل خبرى و انشائى؛ فعل لازم و متعدى؛ فعل معلوم و مجهول؛ زمان فعل؛ اسماء افعال؛ تذكير و تأنيث اسم؛ تعريف و تنكير اسم؛ اسماء جامد و مشتق؛ اسم منسوب يا منسوب‌اليه و..<ref>همان، ص 129</ref>

در جلد دوم نيز دو مقدمه از نویسنده، آغازگر مطالب مى‌باشد. در مقدمه اول، ضمن اشاره به موضوع مقاصد كتاب، به اين نكته تأكيد شده است كه قرائت اين كتاب، پس از قرائت كتاب صرف فارسى و صرف عربى نویسنده بوده و پس از مطالعه اين كتب، خواننده از ساير كتاب‌هاى نوشته شده پيرامون علم صرف و نحو، بى‌نياز خواهد گرديد<ref>مقدمه، ج 2، ص 2</ref>

در مقدمه دوم، به پانزده امر اشاره گرديده است كه موضوعات آن‌ها، عبارت است از: علت تسميه كتاب به اين نام؛ وجوب تعلم علوم عربى؛ نام و موضوع هريك از اين علوم؛ منتهى شدن اين علوم به اميرالمؤمنين(ع)؛ تركيب هريك از علوم از مسائل و مبادى؛ تعريف علم نحو، كلام، كلمه و لفظ؛ خصوصيات اسم، فعل و حرف؛ اعراب و بناء؛ انواع چهارگانه اعراب؛ علائم اعراب و بناء؛ علائم اعراب نيابتى؛ اقسام اعراب كه عبارتند از لفظى، محلى و تقديرى؛ عمل، عامل و معمول؛ تعريف برخى از اصطلاحات، از جمله: قاعده، اصل، قياس، سماع، خلاف قاعده و اصل و قياس، افراد در مقابل تثنيه و جمع، ضرورت، قرينه و..<ref>مقدمه، ج 2، ص 5</ref>

مقصد اول، دربردارنده بيست و دو مبحث بوده كه اولين آن‌ها، مبتدا و خبر و مباحث مربوط به آن، مى‌باشد. از ديگر مباحث اين مقصد، مى‌توان به: حروف مشبهة بالفعل؛ افعال ناقصه؛ افعال مقاربه؛ افعال قلوب؛ فعل و فاعل؛ مفاعيل خمسه؛ اختصاص، تحذير و اغراء؛ حال؛ تميز؛ تنازع دو عامل؛ افعال تعجب؛ افعال مدح و ذم؛ تعدى و لزوم فعل؛ اعراب و بناء فعل و اسماء افعال اشاره نمود<ref>متن كتاب، ج 2، ص 45 - 335</ref>

مقصد دوم، يازده مبحث را در خود جاى داده كه عبارت است از: اضافه و طرفين آن؛ معانى حروف جر؛ ظروف و احكام آن؛ جار و مجرور؛ نكره و معرفه؛ مبنيات؛ غير منصرف؛ اسماء عدد؛ جمل و احكام مربوط به آن‌ها؛ تغليب، حذف، قلب و تقارض لفظين و توابع خمسه<ref>همان، ص 337 - 661</ref>

آخرين مقصد، به كلماتى كه مقترن به جمل مى‌شوند اختصاص يافته و مطالب آن، در پانزده مبحث، جاى گرفته است كه عبارتند از: حروف عطف؛ حروف نداء؛ استثناء و ادوات آن؛ ادوات شرط؛ ادوات استفهام؛ حروف جواب؛ حروف عرض و تحضيض؛ حروف تنبيه و استفتاح؛ ادوات نفى؛ حروف تفسير؛ حروف مصدر؛ حروف تعليل؛ صدارت‌طلب‌ها؛ كلمات قسم و زمان فعل و حروف مضى، استقبال و حال<ref>همان، ص 665 - 905</ref>

در خاتمه، فهرست حروف معانى و وجوه معانى آن‌ها آمده كه بالغ بر هفتاد و دو مورد مى‌گردد<ref>خاتمه، ص 906</ref>