المعارف (ابن قتیبه دینوری): تفاوت میان نسخه‌ها

'''المعارف'''، تألیف ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه(متوفی 276ق) مشهور به ابن قتیبه دینوری، در نوع‌ خود‌ یکی از بهترین کتب تاریخی و از‌ معروف‌ترین‌ آثار‌ ابن‌ قتیبه‌ محسوب می‌گردد که‌ مشتمل‌ بر اخباری است که در آن عصر مورد علاقه مردم بود. ثروت عکاشه بر این اثر مقدمه نوشته و تحقیق آن را به سرانجام رسانیده است.

تألیفات ابن قتیبه هم فروان و هم گوناگون است. آثار ابن قتیبه را پسرش‌ «ابوجعفر احمد» که چون خود وی فاضل و همچنین فقیه بوده استنساخ و تکثیر نموده است. در میان آثار مذکوره آنچه در تخلید نام‌ ابن‌ قتیبه‌ مؤثر بوده «ادب الکاتب»‌‌ و «المعارف»‌ می‌باشد. مورخان بزرگی چون مسعودی و ابن جریر طبری «المعارف» را مأخذ تاریخ خود قرار داده‌اند. این کتاب مانند أخبار الطوال یادگار قرن سوم هجری و از اسناد معتبره تاریخ‌ اسلام‌ است‌. ابن قتیبه شش سال زودتر از مؤلف اخبار الطوال درگذشت‌. می‌توان‌ گفت این دو کتاب محصول یک‌دوره از تاریخ می‌باشد. مع‌هذا کسانی مدعی‌اند کتاب اخبار الطوال‌ زودتر به‌قلم‌ آمده‌ و ابن‌ قتیبه در تألیف خود بدان کتاب نظر داشته و از آن استفاده نموده‌ است<ref>ر.ک: بی‌نام، ص 567-566</ref>‏.

این کتاب را ابن قتیبه خود مجموعه معارفی می‌داند که هیچ انسان فرهنگ‌یافته‌ای را از آن گریزی نیست. فهرست کلی از کتاب، دایره این اطلاعات را به‌خوبی نشان می‌دهد: خلاصه تاریخ کهن، پیامبر(ص) و صحابه، خلفای اموی و عباسی، مشاهیر دولت، تابعین، اصحاب رأی، اصحاب حدیث، قرّاء، نسب‌شناسان و راویان شعر و پس‌ازآن چندین فصل کوتاه آمده است که به نکاتی گاه بسیار شگفت و جالب‌توجه اشاره دارد<ref>ر.ک: آذرنوش، آذرتاش، ج4، ص 458</ref>‏.

ابن‌ قتیبه‌ در‌ مقدمه کتاب انگیزه تألیف آن را این‌گونه بیان می‌کند: «دیدم که بسیاری از‌ اشراف‌ از نسبشان بی‌اطلاع‌اند و اسلاف خود را نمی‌شناسند؛ و از قریش کسانی بودند که‌ نمی‌دانستند‌ در‌ چه موقعیتی از قرابت با پیامبر هستند، یا از ابنای ملوک العجم که حال پدران‌ و زمانشان‌ را نمی‌شناختند؛ و دیدم افرادی را که خود را به اشخاصی منتسب می‌کردند‌ درحالی‌که عقبی نداشت، مانند مردی که خود را از اعقاب ابوذر می‌دانست درحالی‌که او‌ را‌ دنباله‌ای‌ نبود». بدین‌گونه او به‌سان سایر مؤلفین اخبار، به بحث در‌ مورد‌ ابتدای خلقت پرداخته و طبعاً برای ورود به بحث از تورات استفاده نموده و از قصه‌ آدم و ابنای‌ او‌ آغاز و از انبیا چون: ادریس، نوح و عیسی(ع) یاد کرده است. آنگاه‌ از انساب عرب و از تیره عدنان و قبیله قریش‌ و سپس‌ از قبایل یمنی (حمیر و کهلان) یاد کرده‌، به‌ دنبال آن به بحث درباره محمد(ص) پرداخته است و در واقع اهمیت کتاب‌ بیش‌تر‌ از اینجا آغاز می‌شود که‌ با‌ شرح‌حال‌ مختصری‌ از‌ نزدیکان آن‌حضرت به احوال و غزوات‌ پیامبر‌ پرداخته، پس از ذکر خلفای راشدین، از 150 تن از اصحاب رسول‌(ص) یاد کرده است. آنگاه درباره خلفای اموی و عباسی تا‌ عهد‌ معتمد (256ق) و از اشراف قبایل‌، سران‌ نظامی و سیاسی قرن اول و دوم، مانند حجاج بن یوسف، مختار، قطری خارجی، نصربن‌ سیار‌ و... و سپس از تابعین، فقها، اصحاب‌ حدیث‌ و قرّاء‌، راویان اخبار و اشعار‌ و انساب‌ و جغرافیای بصره، جزیرة‌العرب‌ و سایر‌ مناطق و از ایام العرب، ادیان جاهلی ملوک یمن و شام و ملوک عجم به‌خصوص ساسانیان‌ به‌‌طور فشرده مطالبی را عرضه کرده‌ است<ref>ر.ک: همان، ص57-56</ref>‏.  

موضوع دیگر آن‌که کتاب المعارف را مأخوذ از کتاب المحبر محمد بن حبیب (متوفی‌ 245‌ ق) دانسته‌اند و عکاشه پس از مقابله فهارس هر دو کتاب می‌نویسد: کتاب المعارف با کتاب المحبر، از عناوین مشترکی برخوردارند، لیکن از نظر ترتیب، المعارف با آن مخالف است. گرچه‌ عده‌ای‌ می‌گویند این‌ کتاب ابن حبیب نیست بلکه او آن را جمع کرده همان‌گونه که ابن قتیبه آن را جمع‌ نموده... و انصاف آن است که ابن قتیبه جز آنچه ابن حبیب‌ آورده مطلبی‌ ندارد، لیکن در اغلب موارد (در طول و تفصیل) با آن اختلاف دارد و ابن قتیبه -آن‌گونه که ‌‌از‌ المعارف بر می‌آید- آن را یا از شیوخ خود شنیده و یا از روایت‌های‌ دیگران‌ اخذ‌ کرده است<ref>ر.ک: همان، ص58</ref>‏.

<references/>