شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام (تحقیق بقال): تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =00250

'''شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام''' تألیف [[حلی، جعفر بن حسن|ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلى]]، معروف به [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]]، محقق اوّل (متوفای 676 ق).

این کتاب از بى‌نظیرترین آثار فقهى امامیّه و از مشهورترین و مهم‌ترین آثار بجامانده از [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] (قده) در فقه فتوایی مى‌باشد.

==جایگاه آن==

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] پس از ذکر نام تعدادى از حواشى کتاب این گونه مى‌نویسد: هذا ما حضرنی من الشروح التی لها عناوین خاصة تذکر فی محالها و سیأتی قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرائع لیس لها عنوان خاص.

این کتاب از زمان نگارش در حوزه‌هاى علمیه تدریس مى‌شده و بیش از هفتصد و پنجاه سال متن درسى حوزه‌هاى علمیۀ شیعه بوده است.

اگر چه [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] داراى آثار علمى همچون «مختصر النافع»، «النهایة و نکتها» و «المعتبر» مى‌باشد. امّا شرایع الاسلام به دلیل نظم و ترتیب کم‌نظیر فروعات فقهى و دقت و شیوۀ بى‌نظیر در طرح مباحث از جایگاه خاص و رتبۀ والایى برخوردار است.

آقا بزرگ تهرانى در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] دربارۀ این کتاب مى‌نویسد: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع. <ref>الذريعة، ج13، ص47</ref>.

مؤلف بعدها شرایع الاسلام را خلاصه نموده و آن را «النافع فی مختصر الشرایع» نامیده است که به «مختصر النافع» مشهور شده است. بعدها نیز مختصر النافع که همچون شرایع الاسلام فقه مختصر و فتوایى است بوسیلۀ [[حلی، جعفر بن حسن|محقق حلى]] شرح استدلالى زده شده است و کتاب المعتبر تدوین و تألیف شده است.

==تألیف و انتشار==

چاپ دیگر کتاب مربوط به سال 1389ق است که در نجف اشرف چاپ شده است.

کتاب موجود بوسیلۀ مؤسسۀ اسماعیلیان در سال 1408ق در قم تجدید چاپ شده و مصحح و محقق آن شیخ عبدالحسین محمد على بقّال مى‌باشد.

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] به سه نسخه اشاره شده که عبارتند از:

#نسخۀ کتابخانۀ شیخ محمد سماوى به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلى که جراحت او را امام زمان(عج) به نحوه‌اى که در کتاب کشف الغمّة ذکر شده شفا داده است. جلد اوّل آن در سال 670ق و جلد دوّم آن در سال 703ق پایان یافته است.

#نسخۀ متعلّق به کتابخانۀ مجدالدین نصیرى در تهران مربوط به سال 674ق مى‌باشد.

#نسخۀ متعلّق به کتابخانۀ آل طالقانى در نجف اشرف، به خط محمد کاظم بن محمدباقریزدى که در سال 1105ق نگارش آن به پایان رسیده است.<ref>همان، ج13، ص47 تا 50</ref>

در کتاب مقدمه‌اى بر فقه شیعه نیز به 16 نسخۀ خطى اشاره شده است که قدیم‌ترین آنها نسخۀ کتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 466 است که مربوط به سال 670ق است و همین‌طور نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ 702 مربوط به سال 673ق که هر دو کتاب در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده است.

نسخۀ اول نزدیک به عصر مؤلف و در سال 728 یا 731 نوشته شده است این نسخه اگر چه ناقص بوده و از اوائل کتاب تا بعد از ذکر قیام در کتاب صلاة و همین‌طور از عبارت «فی الاختلاف فی الدعویین...» را ندارد اما نسخۀ مورد اعتماد و اصل و اساس در چاپ کتاب موجود بوده و با رمز «أ» مشخص شده است.

نسخۀ دوم نسخۀ کامل و خوش خطى است که در سال 1020ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است. نسخۀ چاپى در سال 1377ق بوسیلۀ کتابخانۀ علمیّۀ اسلامیه و در چاپخانۀ خورشید چاپ شده و با رمز «ه» مشخص شده است.

سپس هر کتاب را به ارکان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌هاى جداگانه تقسیم شده است. و در نهایت هر کدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصى تقسیم نموده است. بنابراین مباحث فقهى در یک شبکۀ معظم، مدون شده است.

کتاب از دو مجلد تشکیل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ایقاعات و احکام مى‌باشد.

جلد اول: قسمت عبادات شامل 10 کتاب مى‌باشد که عبارتند از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر.

قسمت دوم (عقود) شامل 15 کتاب است که عبارتند از: تجارت، رهن، ضمان، صلح، مضاربه، مزارعه و مساقاة، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمایه، وصایا و نکاح.

البته در این قسمت کتاب‌هاى مفلس، حجر، شرکت، سکنى و حبس نیز آورده شده است.

جلد دوم: قسمت سوم (ایقاعات) از 11 کتاب تشکیل مى‌شود که عبارتند از: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاء، اقرار، جعاله، أیمان و نذر.

قسمت چهارم (احکام) شامل 12 کتاب است که عبارتند از: صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.

قابل توجه است که قسمتى از بخش احکام در قسمت اول کتاب از صفحۀ 154 به بعد آورده شده است.

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] دربارۀ کتاب این گونه آمده است: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع.<ref>همان، ج 13 ص 47</ref>

از ویژگى‌هاى مهم کتاب این است که هم داراى شروح متعدد و هم تعلیقه‌ها و یا حواشى زیادى مى‌باشد و علماى متأخر از مؤلف از راه‌هاى مختلف به کتاب توجه داشته و در حدود صد شرح و حاشیه در کتاب [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعیان الشیعة]] و [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] ذکر شده است.

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] دربارۀ شروح کتاب این گونه گفته شده: و للعلماء علیه حواشی کثیرة بل و إن معظم الموسوعات الفقهیة الضخمة التی ألفت بعد عصر المحقق شروح له.

و همین‌طور: سیأتی قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرایع لیس لها عنوان خاص.<ref>همان ج 13 ص 47</ref>، و همین‌طور در صفحات 316 تا 332 از شمارۀ 1167 تا 1218 حدود 50 شرح را نام برده است.<ref>همان، ج 13 ص 316 332</ref>

در [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعیان الشیعة]] این گونه آمده است، و کل من أراد الکتابة فی الفقه الاستدلالی یکتب شرحا علیه ک[[مسالك الأفهام إلی تنقيح شرائع الإسلام|مسالک الأفهام]]، [[مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام|مدارک الأحکام]]، [[جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام|جواهر الکلام]]، هدایة الأنام، مصباح الفقیه و غیره. و صنف بعض العلماء شرحا لتودداته خاصة.<ref>أعيان الشيعة ج 4 ص 90</ref>

اگر چه شروح شرایع بسیار زیاد است امّا به مهم‌ترین آنها اشاره مى‌شود.

# [[مسالك الأفهام إلی تنقيح شرائع الإسلام|مسالک الأفهام]] إلى شرائع الإسلام، تألیف شیخ [[شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی|زین‌الدین بن على عاملى]]، [[شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی|شهید ثانى]] (م 966 ق).

# [[مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام|مدارک الأحکام]] فی شرح شرائع الإسلام، تألیف سید شمس‌الدین محمد بن على موسوى عاملى (م 946 ق).

# [[جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام|جواهر الکلام]] فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمدحسن بن شیخ باقر نجفى (م 1261 ق).

# مصباح الفقیه فی شرح شرائع الإسلام، تألیف حاج [[همدانی، رضا بن محمد هادی|آقا رضا همدانى]] (م 1322 ق).

# شرح الشرائع، تألیف میرزا حبیب‌اللّه بن محمد دشتى (م 1312 ق).

# دلائل الأحکام، تألیف سید ابراهیم بن محمدباقرموسوى قزوینى، صاحب کتاب الضوابط (م 1262 ق).

# مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح شرائع الإسلام، تألیف سید عبدالله بن محمدرضا شبر (م 1242 ق).

# شرح الشرائع، تألیف سید رضا بن سید مهدى بحر العلوم طباطبایى نجفى.

# سبل السلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمد رفیع بن عبدالمحمد کرازى نجفى (م 1300 ق).

# شرح شرایع، مدقق شیروانى، محمد بن حسن، داماد مجلسى اوّل.

# تقریر الحرام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف ملا محمد على بن ملا حسین تسترى.

# جامع الجوامع، تألیف سید حسن بن سید محسن اعرجى کاظمى.

# شرح شرایع، تألیف ملا محمدباقریزدى حائرى، این کتاب تقریر بحث استادش [[اردکانی، محمدحسین|فاضل اردکانى]] است.

# هدایة الأنام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمدحسین بن هاشم عاملى کاظمى (م 1308 ق).

# مبانى جعفریه یا شرح شرایع، تألیف شیخ جعفر بن شیخ عبدالحسین آل شیخ راضى نجفى.

# شوارع الأعلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف سید محمدحسین بن محمد على شهرستانى (م 1315 ق).

حواشى و تعلیقه‌هاى شرایع نیز زیاد است که در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] جلد 6 صفحات 106 تا صفحۀ 109 و همین‌طور در جلد 13 از صفحۀ 316 تا 332 54 شرح شرایع که به مهم‌ترین آنان ذکر شده است اشاره مى‌شود.

# حاشیه بر شرایع، تألیف [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]]، شیخ على بن حسین بن عبدالعالى (م 940 ق).

# حاشیه بر شرایع: تألیف شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفى، معاصر [[محقق کرکی، علی بن حسین|محقق کرکى]].  

# حاشیه بر شرایع، تألیف زین‌الدین على بن احمد شامى عاملى، معروف به [[شهید ثانی، زین‌‎الدین بن علی|شهید ثانى]] (م 966 ق)، این کتاب دو جلد است و [[مسالك الأفهام إلی تنقيح شرائع الإسلام|مسالک الأفهام]] و در 7 جلد تألیف شده است.

# حاشیه بر شرایع، تألیف ملا محمد على بن حسین تسترى مؤلف تقریر الحرام.

# حاشیه بر شرایع، تألیف آقا جمال‌الدین محمد بن حسین خوانسارى (م 1125 ق).

# حاشیۀ سید محمد مهدى بحر العلوم (م 1212 ق)، از اول طهارت تا آخر شک در صلاة.

==تدریس شرایع==

در [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعیان الشیعة]] این گونه مى‌خوانیم: لما ألف المحقق الحلی شرائع الإسلام استعاضوا به عن مؤلفات شیخ الطائفة و أصبح من کتبهم الدراسیة، بعد أن کان کتاب النهایة هو المحور و کان بحثهم و تدریسهم و شروحهم غالباً  منه.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] ج 9 ص 160</ref>

و در جاى دیگر این‌طور آمده است: قد رزق فی مؤلفاته خطأ عظیما فکتابه المعروف بشرائع الإسلام هو عنوان دروس المدرسین فی الفقه الاستدلالی فی جمیع الأعصار.<ref>[[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعيان الشيعة]] ج 4 ص 90</ref>

در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] نیز این‌طور نوشته شده است: و لا یزال من الکتب الدراسیة فی عواصهم الشیعة و قد اعتمد علیه الفقهاء خلال هذه القرون العدیدة فجعلوا أبحاثهم و تدریساتهم فیه.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 13 ص 47</ref>

به تقسیم‌بندى مطالب کتاب قبلا اشاره شد و اما ترتیب احکام به گونه‌اى است که ابتدا احکام واجب و سپس مستحب و بعد از آن مکروه و در نهایت حرام بیان مى‌شود.

مؤلف در کتاب «المعتبر فی شرح المختصر» در بحث احکام جنب و حایض به این نحوه بیان احکام تصریح دارند: إنما أخرنا هذا الحکم و هو متقدم فی الترتیب، لما وضعنا علیه قاعدة الکتاب من البداءة فی کل قسم بالواجب و إتباعه بالندب و تأخر المکروه فاقتضى ذلک تأخیر هذا الحکم.<ref>به نقل از مقدمۀ ناشر صفحۀ «س»، المدارک ج 1، ص 62</ref>

- بیان مرجع ضمیر در متن کتاب،

- توضیح جملات،

- بیان بعضى از مصادیق احکام،

- بیان مدارک بعضى از احکام و یا روایات.

در نقل مطالب از منابع و مآخذ کتاب سعى شده، از منابع اولیه و بصورت خلاصه اما گویا و مفید استفاده شود و اگر در بیان مطلبى از منابع نیاز به توضیحى دارد در داخل پرانتز توضیح داده شود.

در آن کتاب که چاپ انتشارات آیت‌الله الحکیم العامّة در نجف اشرف در شمارۀ 306 است این گونه مى‌خوانیم: یقول المقداد اصطلح المصنف [أی المحقق الحلی] فی کتابه على عبارات نذکر تفسیرها:

فالأشهر: مشهورترین در بین روایات

الأظهر: ظاهرترین در فتوى

أشبه: آنچه اصل مذهب و عمومات و یا اطلاقات مستفاد از ادله دلالت دارد

الأصح: آنچه نزد مؤلف احتمال بیشترى دارد.

الأحوط: آنچه عمل به آن متیقن است و برائت هم هست

الأکثر: أکثر علما

الأولى: ترجیح یکى از دو قول یا یکى از دو احتمال بر دیگرى

التردد: جایى که تعارض دو دلیل باشد بدون ترجیح یکى بر دیگرى

على قول: دلیلى براى آن پیدا نکرده است

قول مشهور: یعنى مشهور بین فقها و دلیلى براى آن نیافته است

شیخ: [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسى]]  

شیخین: [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسى]] و [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]]  

الثلاثة: [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسى]]، [[مفید، محمد بن محمد|شیخ مفید]]، سید مرتضى

علم الهدى: سید مرتضى.

ریاض العلماء: کان عظیم الشأن جلیل القدر رفیع المنزلة لا نظیر له فی زمانه، له کتب منها: کتاب شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.<ref>رياض العلماء ج 105/1</ref>

فوائد رضویه: از براى آن جناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند کتاب شرائع الإسلام.<ref>فوائد رضويه 63، الكنى و الالقاب ج 154/3</ref>

لؤلؤ البحرین: و له قدّس‌سرّه من التصانیف کتاب شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.<ref>لؤلؤ البحرين 235</ref>

تعلیقۀ علامۀ کبیر سید محمد صادق بحر العلوم بر لؤلؤ البحرین: و مصنفاته القیّمة - لا سیّما (شرائع الإسلام) ما زالت مرجعا للفقهاء، و قد شرح (الشرائع) شروحا عدیدة، و أوسعها ([[جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام|جواهر الکلام]]) للعلامة المحقق الفقیه الشیخ محمدحسن ابن الشیخ محمدباقرالنجفی - فقد طبع طبعات عدیدة.<ref>لؤلؤ البحرين 227 و 228</ref>

[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]]: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیة ترتیبا و أجمعها للفروع.<ref>[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] ج 47/13</ref>

<references />

- [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذریعة]] 47/13 و 48

- [[أعيان الشيعة (12 جلدی)|أعیان الشیعة]] 160/9، 90/4

- ریاض العلماء 105/1

- الکنى و الألقاب 154/3

- فوائد رضویه 62

- لؤلؤ البحرین 227