نهاية الإحكام في معرفة الأحكام: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =1173

'''نهاية الإحكام في معرفة الأحكام''' تألیف ابومنصور جمال‌الدين [[علامه حلی، حسن بن یوسف|حسن بن يوسف بن مطهر حلّى اسدى]]، معروف به [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] (م 726 ق) می‎باشد.

كتاب نهاية الإحكام يا «نهاية الفقه» <ref>ریاض العلماء، افندی، ج۱، ص۳۶۵</ref>، <ref>بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱، ص۱۷</ref> از آثار مهم فقهى قرن هشتم و از مختصرترين و معروفترين آثار فقهى بجاى مانده از [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] «قده» مى‌باشد.

در پايان كتاب صلاة، جلد دوم صفحۀ 292 آمده است: فرغ المصنف «قدس‌الله‎روحه» من تصنيفه في شعبان سنة خمس و سبع مائة، 705 ق.

بنابراين اگر تأليف كتاب زكاة و قسمتى از بيع در حدود دو سال طول كشيده باشد سال اتمام كتاب در حدود 707ق بوده است.

قديمى‌ترين نسخه‌اى كه در [[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] به آن اشاره شده است، نسخه‌اى است به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] كه در سال 710ق از نسخه‌اى كه به خط [[علامه حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلى]] بوده است نسخه بردارى شده است اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ فخرالدين نصيرى است كه در فهرست كتابخانه با شمارۀ 369 مشخص شده است. <ref>الذریعة، اقا بزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۳۹۴</ref> <ref>ارشاد الاذهان، علامه حلی، مقدمۀ ناشر ج۱، ص۱۱۲ چاپ جامعۀ مدرسین</ref>  

- نسخۀ فخرالدين نصيرى به خط محمد بن على بن يوسف، برادرزادۀ [[حلی، حسن بن یوسف|علامۀ حلّى]] در سال 710ق <ref>الذریعة، اقا بزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۳۹۴</ref>  

نسخۀ اخير در فهرست كتابخانۀ نصيرى با شمارۀ 369 مشخص شده است. <ref>ارشاد الاذهان، علامه حلی، ج۱، ص۱۱۲ چاپ جامعۀ مدرسین</ref>  

ساير نسخه‌ها متعلّق به كتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى، آیت‌الله حكيم، مجلس شوراى اسلامى، ملك، نواب، پرينستون، وزيرى و نوربخش مى‌باشد. <ref>مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مدرسی طباطبایی، ص۱۲۹، ۱۳۰</ref>

اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما مؤلف به صورت وسيعى فتاوا و نظريات فقهاى عظام را در آن نقل نموده است. كه در اين بين نظريات [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] رتبۀ اول را داراست و نظريات [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]]، [[ابن‌ادریس، محمد بن احمد| ابن ادريس]]، [[شيخ صدوق]]، ابوالصلاح حلبى، [[سالار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز|سلار بن عبدالعزيز]]، و [[شيخ مفيد]] نيز در كتاب مطرح شده است.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۷۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۲۳۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۲۹</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۹۶</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۳۴</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۸۸</ref>  

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب طرح نظريات و فتاواى بزرگانى همچون ابن جنيد، [[ابن ابی‌عقیل عمانی، حسن بن علی|ابن ابى عقيل]] و على بن بابويه، پدر [[شيخ صدوق]] است كه كمتر در كتب قدماء مطرح شده‌اند.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۷۴</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۰۴</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۱۷۸</ref>،<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۳۹</ref>

اگر چه كتاب به صورت فقه فتوايى نوشته شده است اما گاهى سبک تدوين و طرح مباحث شبيه فقه مقارنه‌اى است زيرا مؤلف در آن به روايات معتبر در نزد عامه مثل روايات ابن عبّاس و عائشه از كتاب جامع الأصول، سنن ابن ماجه، [[سنن ترمذى]]، سنن بيهقى، [[سنن أبي‌داود]]، الخصائص الكبرى، [[صحيح مسلم]]، [[صحيح بخارى]] استناد نموده كه در پاورقى آنها ذكر شده است و همين طور به همان سبک در ابتداى مباحث به اجماع و نصّ استناد نموده است. <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۴، ۴۵</ref><ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۳۳۰</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۳۲۲</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۳۸</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۱۱۲</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۴۳۴</ref>

در استناد به اجماع، مؤلف از تعابير مختلفى استفاده نموده است به عنوان نمونه اين موارد را مى‌توان ذكر نمود: هي واجبة عند علمائنا كلّهم، عند علمائنا أجمع، ليس واجبا إجماعا، أجمع المسلمون كافّة، عليه إجماع العلماء، أجمع المسلمون في جميع الأعصار.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۱، ص۴۸، ۴۹، ۵۱</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۱۰</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۲۹۷</ref>، <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۶۵</ref>

اگر چه مؤلف روايات متعددى از عامه را ذكر نموده است اما در رابطه با ائمۀ معصومين عليهم‌السلام و استناد به آنان تأكيد خاصى داشته است به عنوان نمونه: و الأفضل ما نقل عن أهل البيت عليهم‌السلام لأنّهم أعرف بما يناجي به الرب تعالى، لاستفادة علومهم من الوحي.<ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، ج۲، ص۵۹</ref>

از نقاط ضعف كتاب متن مبهم و مجمل آن است كه به جز كتاب‌هاى النهاية، [[الخلاف]]، المبسوط [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] و علل الشرايع [[شيخ صدوق]]، به نام ساير كتب اشاره نشده است و كتاب‌هاى بزرگانى همچون [[علم‌الهدی، علی بن حسین|سيد مرتضى]]، [[شيخ مفيد]]، ابوالصلاح حلبى ذكر نشده و اين، خواننده را دچار سردرگمى مى‌كند.

فوائد رضويه: صنف في كل علم كتبا أتاه الله من كل شيء سببا أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيها اثنی‌عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء و هي [[منتهی المطلب في تحقيق المذهب]] خرج منه تمام العبادات و قليل من المعاملات إلى عقد البيع و نهاية الإحكام في معرفة الأحكام. <ref>فوائد رضویه، اقا رضا همدانی، ص۱۲۶</ref>

[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]: كنهايته الفقهيّة التي لم يبرز منها غير أبواب الطهارة و الصلاة. <ref>روضات الجنات، محمد باقر موسوی خوانساری، ج۲، ص۲۷۵</ref>

خطبۀ كتاب: فهذا الكتاب (نهاية الإحكام في معرفة الأحكام) لخصت فيه فتاوى الإماميّة على وجه الاختصار و أشرت فيه إلى العلل مع حذف الإطالة و الإكثار. <ref>نهایة الإحکام، علامه حلی، خطبۀ کتاب، ص۱۸</ref>