ناسخ التواريخ، تاریخ قاجاریه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[سپهر، محمدتقی بن محمدعلی]] (نويسنده)

ناسخ التواريخ كتابى فارسى است در تاريخ عمومى عالم در نُه جلد كه نويسنده، نوشتن آن را در 1258 هجرى قمرى به فرمان محمدشاه و تشويق حاجى ميرزا آقاسى آغاز كرد و در 1274 به پايانش رساند. او كتاب نخست اين جُنگ را در دوره‌هاى پنج ساله در دو جلد سامان داد (1263ه)؛ سپس در روزگار پادشاهى ناصرالدين شاه به نوشتن تاريخ قاجاريه دست زد و پس از پايان دادن به اين بخش، به نوشتن ديگر جلدهاى كتاب دوم ناسخ التواريخ (شش جلد) روى آورد. بخش تاريخ قاجاريه اين كتاب، مستقل است و به شرح احوال و تبار و نسل و نسب قاجاريان و زمينه‌هاى پيدايى آنان را در صحنه سياست از صفويه تا زنديه می‌پردازد. تاريخ برپايى حكومت قاجار را تا رويدادهاى ده‌ساله پادشاهى ناصرالدين شاه در اين اثر می‌توان جست. سپهر در نگارش بخش قاجاريه اين كتاب، از ديده‌ها و شنيده‌هاى خود و اسناد و مدارک رسمى بهره برد.

نويسنده رويدادها را تا 1273 پى گرفته و از اينرو، ماجراى سفر ناصرالدين شاه به اروپا (1873م) و ارمغان وى (دروبين عكاسى)، در اين اثر نيامده است. اين بخش با خاتمهاى درباره بناهاى دوره ناصرالدين شاه، وقف‌نامه‌هاى وى، نام و نشان فرزندان به ويژه دخترانش و سرودههاى او تشبيب (آراسته) می‌شود.

نويسنده به فرمان شاه و صدر اعظم وقت به نوشتن اين كتاب دست گشاد و از اينرو، از مبالغه و گزافهگويى بر كنار نماند و انديشه خشنود ساختن حاكمان و بيم جان و بسيارى از پيشگيريها و احتياطهاى شخصى و مصلحتانديشيهاى ديگر، وى را رها نساخت؛ چنانكه اگر رگههايى از دودلى و كاستى در اثرش ديده می‌شود، بيشتر از همين علل، نه ناآگاهياش درباره ماجراها و رويدادها سرچشمه ميگيرد. نويسنده ناگزير بوده است كه از شرح بسيارى از رويدادها چشم بپوشد و حتى گاهى آنها را تحريف كند، اما به هر روى، اين رويدادها از روى اسناد و نوشته‌هايى گزارش شده‌اند كه از آغاز پادشاهى قاجاريه به دربار، گرد آمده بود و به همين دليل، بخش قاجاريه ناسخ التواريخ وى، از سودمندترين پارههاى آن و فراگيرترين تاريخهاى دوره قاجاريه به شمار می‌رود. متن اين كتاب از ديد انشا، تركيبى از لغات، كلمات و تعبيرات فارسى و عربى است و گاهى واژگان مهجور و ناآشنا نيز در آن ديده می‌شود و آن را داراى ارزش ادبى فروانى نمی‌توان برشمرد.

نويسنده به جنبشها و نهضتهاى اجتماعى روزگار قاجاريان توجه و اطلاعات خوبى در این‌باره گزارش كرده و بيش از تاريخ منتظم ناصرى يا حقايق الاخبار و مآثر الآثار بدانها پرداخته است.

جدولهايى كه نويسنده درباره نام، زادروز، لقب و تخلص پسران و دختران و خويشان فتحعلى شاه در پايان جلد يكم آورده است، در كار پژوهش درباره قاجاريان بسيار سودمند و نيكو می‌نماید. او همچنين، از عهدنامه اتحاد ميان ناپلئون و فتحعلى شاه در فينكن اشتاين و آموزههاى ناپلئون به سربازانش، در همين بخش گزارش داده است.

پانوشتهاى مصحح محترم جمشيد كيانفر و پيشگفتار او نيز درباره نام و تبار نويسنده و منابع ناسخ التواريخ او، بر ارزش اين نسخه می‌افزاید. اطلاعات نسخه‌شناختى وى نيز درباره اين اثر بسيار سودمند و شيوه‌اش در تصحيح آن بسى خواندنى است. نمايه عام اين كتاب (پايان جلد سوم)، نام كسان، لقبها، جايها را دربردارد و به برخى از واژگان يا موضوعها نيز می‌پردازد.