حركة الإصلاح الشيعي: تفاوت میان نسخه‌ها

نویسنده در مقدمه کتاب پیشینه حرکت اصلاحی را مورد مطالعه قرار داده و معتقد است که «هنری لاووست» عهده‌دار‌ ثبت و تحلیل تحولات جـنبش اصلاح در میان اهل سـنت و در میان شیعیان عرب‌زبان نیز «ورنراند» آغازگر این حرکت بوده است. ورنراند شاگردانش‌ را‌ نیز‌ به این حوزه مطالعاتی‌ سوق داد. پیش از او اهتمام به جریانات و جنبش‌های اصلاح‌ شیعی‌‌ -یا به تـعبیر خـاورشناسان انـگلیسی یا آلمانی زبان جنبش عـصری‌‌سـازی- بـسیار اندک‌ بود‌. البته پیش از پرداختن به آن باید‌ به‌ این نکته اشاره کرد که‌ بـحث و بـررسی‌ها در تـاریخ معاصر، پیرامون جنبش اصلاحی‌ در‌ میان‌ اهل سنت بـه جـهان عرب منحصر شده بود، چنانکه پژوهش‌ پیرامون حرکت اصلاحی شیعه نیز‌ تنها‌ به ایران محدود می‌شد و در واقع مطالعه و پژوهـش دربـاره شـیعیان عرب‌زبان‌ قربانی‌ تقسیم‌‌ کار پژوهشگران در حوزه فعالیت‌های علمی شـد و پژوهش‌های‌ مستقلی درباره شیعیان عرب‌زبان انجام نگرفت‌، مگر‌ آنچه‌ اخیراً در نوشته‌های «بیار ژان لویزار» و اسحاق نقاش درباره شـیعیان‌ عـراق، انـعکاس‌ یافته‌ است<ref>ر.ک: مطبعه‌چی اصفهانی، سید مصطفی، ص38؛ مقدمه، ص12-11</ref>.

وی سپس محدوده پژوهش حاضر را «اصلاح‌ بزرگان دینی شیعه جبل عامل از اواخر‌ دولت عـثمانی تـا روی کـار آمدن دولت لبنان مستقل» دانسته و در انتخاب این منطقه جغرافیایی چنین استدلال می‌کند که ایـن قلمرو جغرافیایی، سرزمینی عالم پرور‌ و مهد علمای شیعه امامیه به شمار می‌آید سپس تأکید می‌کند که «گرچه این پژوهش از جهت‌‌ قلمرو‌ جغرافیایی‌ به منطقه جبل عامل محدود می‌شود، سکونت‌ و فـعالیت پنجاه ساله سید محسن امین (مجتهد‌ بزرگ‌ اصلاح‌طلب‌ جبل عاملی) در منطقه شیعه‌نشین دمشق، موجب شد تا بارها‌ کار‌ پژوهش‌ و تحقیق را در دمشق دنبال کنیم»<ref>ر.ک: مطبعه‌چی اصفهانی، سید مصطفی، ص40؛ مقدمه، ص13</ref>.

در فصل نخست کتاب‌ ویژگی‌های‌ تاریخی‌ و جغرافیایی منطقه جبل عامل یا به تعبیر گویاتر «جبل العلماء» برشمرده شده و چگونگی راه یافتن تشیع به‌ این سرزمین تشریح شده و بـه سـلسله عالمان بزرگ و خاندان‌های‌ علم پرور و دانش‌دوست‌ که‌ ضامن استمرار سنت و سلوک شیعی‌ در این ناحیه بوده‌اند، اشاره شده است<ref>ر.ک: مطبعه‌چی اصفهانی، سید مصطفی، ص36</ref>.

در فصل دوم موقعیت اقتصادی این منطقه و طبقات اجتماعی‌ و همچنین طوایف گوناگونی کـه در آن بـه سر‌ برده‌ و می‌برند‌ بررسی شده است. آثار اجتماعی‌ و اقتصادی‌ اصطلاحات‌ عصر عثمانی بر زندگانی مردمان این خطه و نقش شیوخ و رؤسای‌ عشایر و طوایف مختلف نیز مورد بحث واقع شده اسـت. مـقام و مـکانت‌ علما‌ و مناسبات‌ جامعه علمی شـیعه بـا مـردم از یک‌سو‌ و زعما‌ و حکام از سوی دیگر و همچنین مداقه‌ای در برخی شعائر و آیین‌های رایج میان مردمان جبل عامل، مطالب فرجامین این‌ فصل‌ را‌ بـه‌ خـود اخـتصاص داده است<ref>همان</ref>.

سپس در سومین فصل با عنوان ‌عـالم کیست؟ عـلما و خصایص و ویژگی‌های صنفی طبقاتی‌ آن، روابط روحانیت با عوام، اهتمام به شعر و ادب‌ در‌ میان‌ این‌ طبقه، خاندان‌های بـزرگ عـلمی، روابـط سببی و نسبی میان علما، مبانی‌ نظری‌ اهتمام به علم و بـزرگداشت عالمان، سیطره‌ و نفوذ‌ معنوی‌ و روحی عالمان دین و کنکاشی از تصویر این طبقه در ذهن و ضـمیر مـردمان، از جمله موضوعات‌ این فصل‌ است. در انتهای این فصل تصاویر مهمی از عالمان دیـن، حـوادث‌، شـخصیت‌های‌ برجسته‌ جبل عامل و اماکن گوناگون آمده است‌ برخی از این تصاویر منحصربه‌فرد و دارای ارزش تـاریخی است<ref>همان، ص37-36</ref>.

در چهارمین فصل کتاب، بـه‌ چگونگی نفوذ و راه یافتن اندیشه‌های اصلاح‌طلبی به این منطقه‌ پرداخته است. برخی از‌ موضوعات‌ ایـن فـصل چـنین است: مبانی‌ نظری اصلاح‌طلبی و سیر تطور آن در جهان‌ اهل‌ سنت‌ و زمینه‌ها و بسترهای آن در میان شیعیان؛ چـگونگی تـعامل عالمان شیعی با این جنبش در جبل‌ عامل‌ و نجف‌؛ تأثیر علمای ایرانی و همچنین‌ مـشروطیت بـر تـحولات علمی اجتماعی شامات<ref>ر.ک: مطبعه‌چی اصفهانی، سید مصطفی، ص37</ref>.

فـصل پنجم‌ در چهار بخش‌ فراهم آمده‌ است‌. اصلاح‌ و اصلاح‌طلبی در عرصه تعلیم و تـربیت‌ نـوباوگان‌ شـیعه‌ و اقدامات مرحوم سید محسن امین در زمینه تأسیس‌ مدارس جدید در دمشق و اصلاح‌ مـدارس‌ در صـور توسط مرحوم‌ سید‌ عبدالحسین شرف‌‌الدین‌ و مرحوم‌ حبیب آل ابراهیم در بعلبک‌ و اقدامات‌ انجمن‌ علمای جبل عـامل در زمـینه‌های تعلیم و تربیت‌ مطالب بخش اول را تشکیل‌ می‌دهد‌. روابط و مناسبات تعلیمی‌ و تربیتی علمای دیـن‌ و جامعه شیعی جبل عامل‌ و سازوکارها و عوامل مـختلفی کـه در‌ ایـن‌ باب دخیل بودند بخش بعدی را تشکیل مـی‌دهد. اصـلاحات و اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه در‌ حوزه‌‌ زبان و ادبیات عرب، کارآمد و امروزی‌ کردن‌ آن‌ در پاسخ‌گـویی‌‌ بـه‌ تحولات عصر موضوع بخش‌ سـوم‌ و اصـلاح و اصلاح‌طـلبی‌ در نـجف و انـدیشه‌های مرحوم سید محسن امین و مرحوم مـحسن‌ شـراره در‌ این‌ زمینه و چالش‌ها و دشواری‌های اندیشه اصلاحی در‌ حوزه‌ علمیه نجف‌، پایان‌‌بخش‌ مـطالب فـصل پنجم است<ref>همان</ref>.

فصل ششم بحث‌ مـفصلی اسـت‌ در‌ زمینه آیین و شعائر عاشورا و تأثیر جنبش‌‌ اصلاح‌‌طلبی‌ در‌ آن‌. نویسنده ابتدا دیدگاه‌ عـالمان‌ دیـن خطه جبل‌ عامل را درباره مـسائل «بـدعت، تـصوف و نقل و دفن امـوات در عـتبات مقدسه» تشریح‌ می‌کند‌ و سـپس‌ بـه مسئله اصلاح شعارهای‌ عاشورا در اندیشه‌ شیعی‌ آن‌ زمان‌ در‌ شامات‌، عراق و ایران‌ می‌پردازد. طلیعه‌داران اصـلاح در ایـن زمینه‌ها مانند سید محسن‌ امین، مـوسی شـراره و برخی عـلمای دیـن در عـراق و ایران و عکس‌العمل روحانیت و مـرجعیت شیعه در قبال طرح‌ مسئله‌ اصلاحات و چالش‌ها و دشواری‌های راه و همچنین تأثیر و تأثر تشیع عربی از فارسی (ایرانی) در زمـینه آیـین‌ها، مناسک و شعائر عاشورا از جمله مهم‌ترین مـطالبی اسـت کـه در ایـن فـصل بررسی‌ شده‌ اسـت‌<ref>همان</ref>.

موضوع تقریب بین مذاهب اسلامی فصل هفتم کتاب را تشکیل‌ می‌دهد که ریشه‌ها، اصول، عملکرد و نتایج اندیشه تقریب و تـفاهم‌ بـین تـشیع و تسنن را بررسی می‌کند. گفت‌و‌گوها، مناظرات، رسایل‌ مـتبادله‌، نـوشته‌ها‌ و کـتاب‌هایی که موافق یا مخالف مسئله‌ تقریب در آن برهه معین عرضه و ارائه شده به‌تفصیل بررسی و تحلیل شده است<ref>همان، ص38</ref>.

هشتمین‌ فصل کتاب به مبارزات ملی‌‌گرایانه‌ در منطقه‌ جبل عامل اختصاص یـافته که ایام حاکمیت عثمانی‌ها و سپس‌ دوران قیمومیت و اشغال نظامی منطقه توسط فرانسوی‌ها را در برمی‌گیرد<ref>همان</ref>.

نویسنده در آخرین فصل، تحولات داخلی شیعیان را در عرصه‌های سیاسی اجـتماعی در جـامعه طایفه‌ای لبنان بحث و تحلیل کرده است<ref>همان</ref>.

این اثر در سال 2000 میلادی در فرانسه به‌ چاپ رسیده و سه سال بعد به عربی ترجمه و در بیروت منتشر شده اسـت.

ضمایمی به کتاب ملحق شده که چنین‌ است: شرح‌حال‌ شخصیت‌های‌ برجسته جبل عامل (عالمان دین، ادیبان و صاحب‌منصبان)؛ شجره‌نامه خاندان شرف‌الدین و صدر؛ ائمه(ع) و بقاع متبرکه آنان؛ تاریخ شمار رویدادها و حوادث مهم‌ منطقه شامات؛ فهرست مصاحبه و گفت‌و‌گو با شخصیت‌های‌ مهم‌‌ که اطلاعاتی‌ در اختیار مـؤلف قـرار داده‌اند؛ فرهنگ اصطلاحات به‌کـار رفـته در کتاب<ref>همان</ref>.