المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب]] (نويسنده)

| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE1397AUTOMATIONCODE

| کتابخانۀ دیجیتال نور =2402

'''المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز''' اثر [[ابن عطیه، عبدالحق بن غالب|ابن عطيه عبدالحق بن غالب بن عبدالرحمن]] (متوفى 546/542/541ق).<ref>مقدمه‌محقق، ص29</ref>، يكى از مهم‌ترين تفاسير درايى (اجتهادى) در قرن 6ق محسوب مى‌شود. وى اين تفسير را پيش از تصدى قضاوت شهر مريه، در سال 529ق تأليف كرده بود. المحرر الوجيز همواره در مغرب مورد توجه بوده و از منابع اساسى تفاسيرى چون البحر المحيط ابوحيان و الجامع لاحكام القرآن قرطبى بوده است.

[[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]] شيوه اين تفسير را ستوده است؛ در مقدمه خود مى‌نويسد: «بسيارى دست به نوشتن تفسير نقلى زدند و آثار وارده از صحابه و تابعين را گرد آوردند تا به [[طبری آملی، محمد بن جریر|طبرى]] و [[واقدی، محمد بن عمر|واقدى]] و [[ثعلبی، احمد بن محمد|ثعلبى]] و مانند اينها منتهى گرديد، از اين‌رو اين تفاسير، از گفته‌هاى يهوديان مسلمان شده -جز در موارد احكام- سالم نمانده و مفسران دراين‌باره تساهل ورزيدند و کتاب‌هاى خود را از اين منقولات بى‌اساس پر كردند.

تا آنگاه كه دوران تحقيق و بررسى فرا رسيد‌ ‎و [[ابن عطیه، عبدالحق بن غالب|ابومحمد عطيه]] به تلخيص و تهذيب منقولات تفسيرى همت گماشت و آنچه را قرين صحت بود برگزيد و در اندلس كتابى آراسته و پيراسته براى مردم مغرب زمين به رشته تحرير درآورد.پس از او قرطبى نيز همان راه را پيمود و تفسير خود را بر همان اساس تدوين كرد و در شرق بلاد اسلامى شهرت و رواج يافت».

داستانهاى خرافى اسرائيلى كه تا آن روز رواج داشت و تقريباً همه متون تفسيرى آن روزگار را دربر گرفته بود، در اين تفسير راه نيافته است؛ از اين‌رو اين تفسير از پيشگامان رهايى از اوهام و خيالبافى‌ها محسوب مى‌شود و بهترين تفسير نقلى به شيوه جديد به شمار مى‌آيد.

رقابت نزدیک بين تفسير ابن عطيه در مغرب با [[الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل في وجوه التأويل|الكشاف]] [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] معتزلى در مشرق، موجب شده تا از ديرباز اهل تفسير به مقايسه آن دو بپردازند. [[ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم|ابن تيميه]] تفسير ابن عطيه را بيش از كشاف پيرو سنت و به دور از بدعت شمرده است. ابوحيان آن را در جامعيت و خالص بودن برتر از الكشاف دانسته و الكشاف را در اختصار و عمق بر آن ترجيح داده است. از وجوه تمايز تفسير ابن عطيه نسبت به الكشاف مى‌توان به عنايت بيشتر آن به نقل قرائات و احاديث اشاره كرد.در تفسير ابن عطيه توجه خاصى به اختلاف قرائات معطوف شده و مؤلف نه تنها به نقل قرائات مشهور و شاذ و اختلاف راويان پرداخته، بلكه برخلاف [[زمخشری، محمود بن عمر|زمخشرى]] همواره به نام قاريان و راويان نيز تصريح كرده است. در نقل حديث نيز بايد گفت كه ابن عطيه بيشتر به ذكر مصدر نقل عنايت داشته است.

البته بايد در نظر داشت كه معاصر بودن دو تفسير سبب شده روش علمى، ادبى و بلاغى آن دو به هم شباهت پيدا كند. گرچه تفاوت‌هايى دارند، اختلاف مذهب دو مفسر، اختلاف در استنباط احكام و استدلال‌هاى آن و اختلاف در روش اجتهادى را به‌طور طبيعى به همراه خواهد داشت.

در مسائل كلامى اشعرى مسلك بوده و با معتزله به مجادله برمى‌خيزد؛ مانند: آيه 164 سوره نساء ''' «و كلّم الله موسى تكليما» ''' در معناى كلام، ج 2، صفحه 137. همچنين در صفحات ديگر مانند استهزاء، غضب، حياء، استواء، محبت و وجه و يا مانند مسئله رؤيت خداوند در آخرت و تأويل ''' «لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار» ''' در سوره انعام، آيه 103،.<ref>ج 2، صفحه 330</ref>

البته ايشان در پاره‌اى مباحث به‌گونه‌اى ديدگاه معتزله را ترجيح داده، به آن تمايل نشان مى‌دهد؛ مانند: آيه 26 سوره يونس ''' «للذين احسنوا الحسنى و زيادة» '''.

ابن عطيه در جهتى از تفسير خود محافظه‌كارانه عمل كرده است؛ مثلاً در تفسير آيه ''' «و انذر عشيرتك الاقربين» '''.<ref>شعراء 214</ref>ج 4، ص245، روايت وارده را به‌طور سربسته و ابهام‌گونه نقل كرده است.

همچنين ذيل آيه تطهير.<ref>احزاب، آيه 33</ref>جلد 4، ص384، شأن نزول آن را درباره اهل‌بيت(ع) (5 تن آل عبا) دانسته و روايات مربوط به آن را به عنوان رأى مشهور آورده است، ولى احتمال مى‌دهد شامل زوجات نيز بشود با اين وصف سخن پيامبر(ص) خطاب به ام‌سلمه (انت الى خير) را نيز در پى آن آورده و مسأله را مبهم رها كرده است.

ذيل آيه مربوط به خاتم‌بخشى [[امام على(ع)|على(ع)]]، اقوال مفسرين را در اين خصوص كه [[امام على(ع)|على(ع)]] هنگام نزول آيه، در حال ركوع، انگشتر خود را به سائل بخشيد، مى‌آورد و روايت مى‌كند كه «پيامبر(ص) پس از نزول آيه از خانه بيرون آمد، سائلى را ديد و از او پرسيد: كسى به تو چيزى داده است؟ عرض كرد:آرى، آن مرد نمازگزار، اين انگشترى نقره را در حال ركوع به من بخشيد. حضرت نگاه كرد و ديد آن‌كه مرد به او اشاره مى‌كند، على(ع) است. آن‌گاه گفت: الله اكبر و آيه را بر مردم خواند». ابن عطيه سپس طبق شيوه خود، با سكوت از كنار قضيه مى‌گذرد.<ref>جلد 2، ص208 و 209 ذيل آيه 55 مائده</ref>

#الهداية الى بلوغ النهاية [[مکی بن حموش|مكى بن ابى‌طالب]] (موارد بسيارى را از آن نقل كرده و به آن مستند مى‌كند، گاه نيز بدون ذكر نام از آن نقل كرده است و در مواردى به نقد آراء منقول از آن مى‌پردازد).

1-[[موطأ الإمام مالك|الموطأ مالك بن انس]]، 2-المختصر عبدالله بن عبدالحكم بن اعين، 3-المدونة؛ 4-الواضحة عبدالملك بن حبيب سلمى؛ 5-التفريع ابوالقاسم بن الجلاب، 6-اشراف على مذاهب اهل العلم ابوبكر محمد بن ابراهيم بن منذر.

<references />

#المفسرون حياتهم و منهجهم، [[ایازی، محمدعلی|سيد‌‎محمد على ايازى]]، صفحه 622.