نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر: تفاوت میان نسخه‌ها

نويسنده تصريح مى‌كند كه برخلاف بسيارى از آثار پيشينيان، هدفش از گردآورى اين كتاب، خدمت به صاحب منصب يا اطاعت از وزير يا اميرى نبوده است<ref>ر.ك: مقدمه مؤلف، ص3</ref>

كتاب با مقدمه‌اى به قلم عبدالعلى حسنى فرزند مؤلف آغاز شده است كه در آن ابتدا جايگاه هند و رابطه آن با اسلام را بررسى كرده و سپس شرح حال مؤلف و آثار او را نوشته است. در اين اثر هشت جلدى، شرح حال بيش از 4500 تن از علما، مشايخ و اعيان شبه‌قاره هند<ref>ر.ك: نوشاهى، عارف، ص374</ref>، به ترتيب تاريخى - الفبايى از قرن اول تا چهاردهم در چهارده طبقه مطرح شده است.

علماى هر طبقه، جداى از طبقه ديگر شماره‌گذارى شده‌اند. در جلد اول از طبقه اول تا هفتم و پس از آن تا جلد هفتم در هر جلد يك طبقه تا طبقه سيزدهم ذكر شده است. در جلد هشتم، علماى قرن چهاردهم به ترتيب حروف الفبا ذكر شده‌اند. نكته قابل توجه اينكه اعلامى كه اسامى آنها با «پ» و «گ»<ref>ر.ك: جلد 7</ref> آغاز شده است، پس از حروف باء و كاف، جداگانه تحت عناوين باء و كاف فارسى ذكر شده‌اند.

به گفته دانشنامه جهان اسلام، جلد هشتم اين كتاب ناقص مانده و پس از درگذشت نويسنده توسط فرزندش تكميل شده است<ref>ر.ك: نوشاهى، عارف، ص374</ref>

فرزند مؤلف در مقدمه‌اش بر كتاب، ابتدا جايگاه هند در تاريخ اسلام را مورد بررسى قرار داده است. وى مطالبش را با اين عبارات آغاز مى‌كند كه هند از بلاد فرخنده اسلام است كه نفخه‌اى از نفخات اسلام در فجر تاريخ اسلام به آن دميده شد و عنايت الهى در قرن اول شامل آن گرديد. اين سرزمين همواره منزلگاه جنگاوران و فاتحين و علما و صالحين بوده است<ref>ر.ك: مقدمه عبدالعلى حسنى، ص17</ref> پس از آن شخصيت‌هاى برجسته طبقات مختلف را با ذكر تاريخ وفات آنها در پرانتز متذكر شده است.

وى همچنين پس از برشمردن تعداد زيادى از علما و شعرا و وزراى هندى، توجه مورخين عرب به اعلام هندى را شايسته عظمت و تعداد آنها ندانسته است. از ديدگاه وى دليل اين مطلب را دورى سرزمين، فاصله شدن درياها و نرسيدن اخبار بوده است؛ به‌عنوان مثال سخاوى در «الضوء اللامع» به شرح‌حال 11611 شخصيت اشاره كرده كه تنها 38 تن از آنها هندى هستند. [[شوکانی، محمد|شوكانى]] هم در كتابش «البدر الطالع لمحاسن من بعد القرن السابع»، به شرح حال 595 تن اشاره كرده كه تنها هفت نفر آنها از بزرگان هند هستند<ref>ر.ك: همان، ص30</ref>

در اين اثر، شرح حال اعيان هند و آثار و اخبار آنها، كنيه‌ها، القاب، انساب و سن وفات آنها، خوارق عادات، كرامات، نوادر، شيوه تدريس، اساتيد و دوستان و اتفاقاتى كه با ملوك جبار و... داشته‌اند، ذكر شده است<ref>ر.ك: همان، ص39</ref>

عبدالعلى، سهم هنديان در فرهنگ اسلامى - عربى را چنين توضيح مى‌دهد: سرزمين هند به نور اسلام روشن گرديد و هنديان با اعراب در دين و علم، حتى در زبان عربى و شعر و تأليف سهيم شدند كه از آن جمله‌اند: شاعر عربى بليغ ابوعطاء سندى از رجال قرن دوم و فقيه عالم ابومعشر نجيح بن عبدالرحمن صاحب المغازى (متوفى 170ق)<ref>ر.ك: همان، ص17</ref> سپس در معرفى اعلامى كه از ديگر سرزمين‌ها به هند وارد شده و آنجا را وطن اختيار كرده‌اند، نوشته است: تعدادى از برگزيدگان جهان اسلام، جذب سرزمين هند شدند كه از آن جمله‌اند: شيخ على بن عثمان هجويرى (متوفى 465ق)، معين‌الدين حسن بن حسن سجزى اجميرى (متوفى 627ق)، شيخ قطب‌الدين بختيار اوشى (متوفى 633ق9). پس از آن نيز به نوابغ و بزرگان هند اشاره مى‌كند كه از آن جمله‌اند: فريدالدين مسعود اجودهنى (متوفى 664ق)، بهاءالدين زكريا بن محمد ملتانى (متوفى 666ق) و شيخ على بن احمد كليرى (متوفى 689ق) و...<ref>ر.ك: همان، ص18-17</ref>

فهرست مطالب هر جلد در ابتداى آن آمده است. اختلاف نسخه‌ها و برخى توضيحات در پاورقى‌ها ذكر شده است. هر كجا كه سال وفات شخص پيدا نشده در پاورقى تذكر داده شده است<ref>ر.ك: پاورقى، جلد 8، ص528-526</ref>