دیوان عطار: تفاوت میان نسخه‌ها

صور خيال ديوان عطار را به دو بخش تصويرهاى تكرارى و تصويرهاى تازه و ابتكارى مى‌توان تقسيم كرد و در هر بخش نشان داد كه چه عواملى سبب شده است عطار تصويرهاى ديگران را در شعرش بياورد يا تصويرهاى تازه‌اى در آن بيافريند.

اين تصويرها كه تنها پاره‌اى از بيت‌هاى دربردارنده آنها گزارش مى‌شوند، كمابيش از حوزه تجربه مستقيم عطار در زندگى بيرون بوده‌اند، مانند تصاوير مربوط به دربارها و شاهان و اشراف. البته عطار، نه در مقام شاعرى وابسته به اشراف كه همچون انسانى عادى به اين عناصر و تصاوير نظر داشته و از اين ميان به جاى خرده‌كارى‌ها و جزئيات، بيشتر، وجوه شباهت‌هاى كلى را در نظر آورده است. او، در بيشتر اين تصويرها، رنگ را وجه شبه برمى‌گزيند، مانند:

1. تشبيه زردى روى و چهره آفتاب به زر در ابيات زير:

2. تشبيه سرخىِ مى و لب به لعل در ابيات زير:

4. تشبيه مى در سرخى به شنگرف در بيت زير:

در بيت‌هاى زير، شاعر اشك چشم خود را به سيم و روى خويش را به زر تشبيه كرده است كه وجه شبه سپيدى است:

او، هم‌چنين دُر را از دندان و اشك به استعاره آورده يا اين دو را به آن مانند ساخته است كه افزون بر شكل ظاهرى، به سپيدى آنها نظر دارد:

شايد بسيارى از تصويرهاى شعر عطار، در شعر شاعران پيش از او آمده باشد، اما عطار با نگاهى تازه آنها را بازسازى كرده است؛ براى نمونه، در شعر شاعران پيش از عطار باريدن باران از ابر، با تعبيرات گوناگونى تصوير شده، اما سفر باران، تصويرآفرينى ويژه عطار است:

برخى از تصويرهايى كه تجربه‌هاى هنرى عطار در آنها نمايان است، به اصطلاحات طبّى، داروها و وابسته‌هاى آنها مربوطند كه با پيشه شعر و دانش حرفه‌اى او نيز پيوندى دارند. وى، بيش از چهل بار در ديوان، عناصر طبّى را، «مشبّهٌ‌بهِ» تشبيه قرار داده است، مانند ترياك يقين، زهر بدگمانى، مرهم عشق، مرهم دعا، ترياك سعادت، زهر ناكامى، زهر هجر، سرمه عشق و معجونِ درد؛ «مشبَّه»، از چيزهاى انتزاعى و نامحسوس و«مشبّهٌ‌به»، از عناصر طبّى و دارويى است.