تاريخ طبرستان: تفاوت میان نسخه‌ها

درباره زمان تألیف اين اثر بايد گفت كه ابن اسفنديار در 603ق.به نگارش تاريخ خود مشغول بوده است، چه در يك جاي آن اشاره مى‌كند كه در اين زمان، 400 سال از شهادت [[امام رضا(ع)]] (203ق.) مى‌گذرد. البته تاريخ ياد شده با توجه به سال شروع تأليف كتاب (پس از آمدن مؤلف به ري در 606ق) تقريبى مى‌نمايد.

اثر ابن اسفنديار قديمى‌ترين كتاب در تاريخ طبرستان است و از اين جهت داراى اهميت ويژه‌اى است. انشاي آن بسيار فصيح است؛ ولى مؤلف در استعمال لغات عربى افراط ورزيده است. بخش‌هاي نخستين اين كتاب حاوي مطالب افسانه‌اي است؛ ولى در مورد طبرستان پس از اسلام، اطلاعات تاريخى و جغرافيايى آن ارزشمند و مستند است، به ويژه آگاهى‌هاي بسياري در مورد افراد مشهور محلى و شاعرانى كه به زبان طبري شعر سروده‌اند. در آن به دست داده شده است.

عرب، حاكى از دغدغه خاطر ابن اسفنديار نسبت به موطن و عدالتخواهى اوست.

ابن اسفنديار در باب دوم از قسم اول، درباره محدوده جغرافيايى آن دوره طبرستان و بنياد شهرها اطلاعات مفيدى مى‌دهد. اهميت اين باب در ذكر بناها و مكان‌هايى است كه در زمان مؤلف آباد بوده، اما اينك جز نامى از آنها باقى نمانده است، و نيز در به كار بردن اشعار و حكايات عربى و فارسى است. ابن اسفنديار در اين باب، از اساطير سود جسته و بنيانگذار شهرها را برخى از شخصيت‌هاى اسطورهاى دانسته است. وى به شهر آمل بيشتر از شهرهاى ديگر پرداخته است. اين باب با ذكر شمه‌اى از خراج طبرستان در زمان طاهريان پايان مى‌پذيرد. در باب سوم - كه درباره عجايب طبرستان است - مؤلف بيشتر از ابواب ديگر از امثال، حكم و اساطير استفاده كرده است. باب چهارم - كه درباره اكابر، علما، اطبّا، حكما و شاعران است - آشفته است و افتادگى‌هاى بسيار دارد، از جمله قسمت مربوط به اصفهبدان افتاده است. در اين باب مؤلف، واقع بينانه و بدون تعصب، كردار حاكمان طبرستان، به ويژه مازيار و اسپهبد خورشيد و اسماعيل بن احمد سامانى، و حاكمان ديگر نقاط را ارزيابى كرده است. مضامين اين باب و گزارش ابن اسفنديار از احوال علما و زهّاد و سادات علوى، حاكى از گرايش و اعتقاد وى به تشيع است، هر چند در بررسى جنبش‌هاى علوى در طبرستان، به مباحث اعتقادى وارد نشده و از بررسى رويدادهاى اين دوره و داورى درباره آنها پرهيز و فقط به ذكر وقايع بسنده كرده است. ابن اسفنديار در جاى جاى كتاب افزون بر تمجيد از سلوك و منش باونديان، از اهل بيت پيامبراكرم(ص) به نيكى ياد كرده و به مناسبت‌هاى مختلف درباره امامان شيعه گزارش‌هايى را با سياق شيعى آورده است. در همين باب، از قصيده [[رشید وطواط، محمد بن محمد|رشيدالدين وطواط]] در مدح شاه غازى (متوفى 560) ابياتى آورده است. او در اين باب، از مجلد سوم كتاب نام مى‌برد كه درباره باونديان، به ويژه اردشيربن حسن. چون تاريخ طبرستان با دوره اين اصفهبد و پسرش، رستم، پايان مى‌يابد، معلوم مى‌شود كه بيش از سه مجلد نبوده و منظور ابن اسفنديار از قسم آخر، قسمت سوم بوده است. بقيه قسمتاى اين باب درباره علما، معاريف و ذكر آثار آنان است. بسيارى از اين آثار از بين رفته است و فقط از كتاب ابن اسفنديار مى‌توان به وجود آنها در آن روزگار پى برد. ابن اسفنديار از حكيمان و شاعران طبرستان نيز نام برده است. از اينجا به بعد، وى اطلاعات ارزشمندى از حاكمان طبرستان، ظهور آل‌بويه، آل وشمگير و باونديان به دست مى‌دهد، سپس به رويدادهاى طبرستان، از چگونگى ورود «لشكر اسلام» به طبرستان و حوادث آن عصر تا اواخر سده دوم، مى‌پردازد و از برخى از واليان عرب در طبرستان نام مى‌برد.

قسم سوم كتاب، كه در نسخه حاضر در برنامه منعكس نشده است، درباره باونديان دوره دوم است. ابتداى نسخه افتادگى دارد. اين قسمت با شرح حكومت حسام‌الدوله شهريار بن قارن آغاز مى‌شود و به پادشاهى شمس‌الملوك رستم بن اردشير خاتمه مى‌يابد. ظاهراً اين قسم نوشته ابن اسفنديار نيست، زيرا نثر آن با نثر قسم نخست تفاوت اساسى دارد و به نثر كاتبان قسم دوم شبيه است.

ويژگى و اهميت تاريخ طبرستان بيشتر در استفاده مؤلف از منابع گوناگونى است كه برخى از آنها به جا مانده و به وجود بقيه، فقط با استناد به گفته ابن اسفنديار مى‌توان پى برد. ديگر ويژگى برجسته اين اثر در نقل اشعار عربى و طبرى و واژه‌هاى طبرى است.