مرآة الكتب: تفاوت میان نسخه‌ها

سبب تأليف كتاب، خلأيى است كه نويسنده در آثار گذشتگان و مرتب نبودن آن‌ها بر اساس علم فهرست احساس نموده است <ref>ر.ك: مقدمه محقق، ج1، ص11</ref>

كتاب حاضر، يكى از آثار مفيد تاريخى عربى است كه در كتاب‌شناسى كتب شيعه، تدوين گرديده است <ref>ر.ك: مقدمه مرعشى، ج1، ص5</ref>

هدف نويسنده آن بوده كه در خلال معرفى كتاب‌ها، به عصر مؤلف، تاريخ وفات وى و گوشه‌هايى از زندگى او، در ذيل كتاب مشهور يا اولين كتابى كه از او ذكر مى‌گردد، اشاره كند و اگر كتاب ديگرى از همان نويسنده معرفى شد، به همان توضيح اوليه، ارجاع داده شده است <ref>ر.ك: مقدمه نويسنده، ج1، ص59</ref>

با توجه به اينكه بسيارى از مؤلفات علما، داراى اسم خاصى نيست - مثل رساله‌هايى كه در مسائل متنوع، نگاشته شده‌اند - و نيز برخى از آنان، داراى حواشى و شروحى بر نوشته‌هاى ديگران هستند، نويسنده در اين موارد، هركدام كه داراى اسم بوده را در باب مربوط به همان اسم قرار داده و شروح و حواشى را در ذيل اصل آن، معرفى كرده است و اگر احيانا آن شرح يا حاشيه خود اسم جداگانه‌اى داشته، آن را در باب خود، بدون تفصيل ذكر كرده و به تفصيل قبلى، ارجاع داده است <ref>ر.ك: همان، ص60</ref>

وى رساله‌هاى بدون نام را نيز تحت عنوان فنى كه آن رساله پيرامون آن نوشته شده، جاى داده است؛ مثلا كل رساله‌هايى را كه درباره احكام فرعيه نوشته شده در ذيل عنوان «الفقه» به ترتيب حروف آورده است؛ چنان‌كه رساله‌هاى مربوط به حج را تحت عنوان «الحج» و به همين ترتيب در عناوين «الزكاة»، «الصلاة»، «الصوم»، «الضمان» و... به ترتيب حروف الفبا، تنظيم كرده است <ref>ر.ك: همان</ref>

در مقدمه آقاى مرعشى، به اهميت اثر حاضر اشاره گرديده است <ref>ر.ك: مقدمه مرعشى، ج1، ص5</ref>

در اين مقدمه، از آثارى كه علماى شيعه در اين زمينه، پس از [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] تدوين نموده‌اند نيز نام برده شده است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: «الفهرست» [[شيخ منتجب‌الدين]] على بن بابويه رازى، «معالم العلماء» [[ابن شهرآشوب، محمد بن علی|ابن شهرآشوب]] مازندرانى، «[[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]]» شيخ [[حر عاملی، محمد بن حسن|محمد بن حسن حر عاملى]]، «الدرجات الرفيعة» [[مدنی، علیخان بن احمد|سيد على‌خان مدنى شيرازى]]، «[[رياض العلماء و حياض الفضلاء|رياض العلماء]] و حياض الفضلاء» عبدالله اصفهانى معروف به افندى، «[[روضات الجنات في أحوال العلماء و السادات|روضات الجنات]]» علامه سيد محمدباقر خوانسارى اصفهانى، «الكنى و الألقاب» [[قمی، عباس|شيخ عباس قمى]] و... <ref>ر.ك: مقدمه محقق، ج1، ص7</ref>

در فصل اول، به اين نكته اشاره گرديده است كه در عصر صحابه، تدوين كتب معمول نبوده و حتى به دليل برخى ملاحظات، از آن ممانعت به عمل مى‌آمده است <ref>ر.ك: مقدمه نويسنده، ج1، ص18</ref>

پيرامون اين مطلب، نويسنده به نقل از كتاب «[[كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون|كشف الظنون]]»، به اختلاف موجود در مورد اولين كسى كه اقدام به تأليف كتاب نمود، پرداخته و اقوال مختلف را، نقل كرده است كه عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريح بصرى (متوفى 155ق)، ابوالنضر سعيد بن ابى‌عربوبه (متوفى 156ق)، ربيع بن صبيح (متوفى 160ق) و ابومحمد رامهرمزى از جمله افراد مورد اختلاف، مى‌باشند <ref>ر.ك: همان، ص19</ref>

در فصل دوم، اين نكته بيان گرديده است كه اكثر كتب علماى ما، موجود نبوده و بسيارى از آن‌ها در طول زمان از بين رفته‌اند <ref>ر.ك: همان، ص55</ref>

نويسنده در فصل سوم و چهارم، به‌صورت مختصر، شيوه كار خود و متفاوت بودن شيوه آن با شيوه كتب لغت را بيان نموده است <ref>ر.ك: همان، ص59-61</ref>

در فصل پنجم، تعدادى از كتب رجالى، نام برده شده است كه در وقت تأليف اين كتاب حاضر بوده و نويسنده پس از تدوين بيشتر مطالب آن، به آن‌ها وقوف پيدا كرده است كه برخى از آن‌ها، عبارتند از: «إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات» [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]]، «إجازة السيد عبدالله بن السيد نورالدين بن السيد نعمةالله الجزائري»، «[[أمل الآمل في علماء جبل عامل|أمل الآمل]] في علماء جبل عامل» [[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حر عاملى]]، «[[بحار الأنوار]]» مجلسى، «خلاصة الأثر في أعيان القرن الحادي عشر» محمد بن فضل‌الله، «خلاصة الأقوال في علم الرجال» آيت‌الله [[علامه حلی، حسن بن یوسف|حسن بن يوسف بن مطهر]]  حلى و... <ref>ر.ك: همان، ص62</ref>

در خاتمه، نكاتى پيرامون اقدامات مؤلف در تدوين اين اثر، بيان گرديده است <ref>ر.ك: خاتمه، ج1، ص68-73</ref>

مقصد دوم، پيرامون ذكر اسماء كتب مى‌باشد. نام برخى از اين كتب، عبارت است از: «آثار الأبرار و أنوار الأخبار»، اثر سيد ابوالخير داعى ابن الرضا بن محمد علوى حسنى؛ «الآثار الدينية»، اثر شيخ ابوالحسن عبدالجبار بن احمد بن ابومطيع و... <ref>ر.ك: همان، ج3، ص272</ref>