جمهرة رسائل العرب في عصور العربية الزاهرة: تفاوت میان نسخه‌ها

در کتاب‌های تاریخ ادبیات، ذیل چارچوب فنی ادبی، از توقیعات سخن به میان‌ آمده؛ اما‌ در چند سطر معدود و خلاصه‌ به تعریف‌ لغوی‌ و اصطلاحی و ارائه چند مثال درباره آن‌ اکتفا‌ شده است و درباره پیدایش این فن ادبی، ارتباط آن با علم کتابت و نثر‌ فنی، منابع و تحولات و انواع آن‌ و عوامل مؤثر در‌ آن‌ سخنی به میان نیامده است. از میان‌ ادیبان معاصر، نویسنده کتاب حاضر، تلاش کرده در آن بسیاری از توقیعات را گردآوری کند - که‌ البته‌ در این مهم تقریبا موفق‌ بوده‌ است - اما منابعی‌ که در دسترس‌ او‌ نبوده، از دید او دور‌ مانده؛ در‌ نتیجه به این اثر خلل وارد کرده و نگارنده تنها به گردآوری صرف توقیعات بسنده‌ کرده‌ است <ref>ر.ک: ایروانی‌زاده، عبدالغنی؛ عابدی، مهدی، 1391، ص42</ref>

در مقدمه، اشاره کوتاهی به موضوع کتاب و مجلدات آن شده است <ref>ر.ک: مقدمه، ج1، ص3- 5</ref>

جلد اول، در دو بخش، دربردارنده رسائل و نامه‌های دوران جاهلی و صدر اسلام می‌باشد که از جمله آن‌ها، می‌توان به نامه منذر الاکبر به انوشیروان، نامه عمرو بن هند به عامل خود در بحرین، نامه عبدالعزی بن امرؤالقیس کلبی به قوم خود، نامه نعمان بن منذر به کسری، تحالف بین عبدالمطلب بن هاشم و خزاعه و نیز نامه‌ها و توقیعات نوشته شده در دوران پیامبر(ص) و خلفای راشدین، اشاره نمود <ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، ص9-530</ref>

جلد دوم، مکاتبات و نامه‌های خلفای بنی امیه را در خود جای داده که از جمله آن‌ها می‌توان به نامه‌های دوران خلافت امام حسن (ع) و معاویه، دوران خلافت یزید، دوران بعد از مرگ یزید، دوران خلافت عبدالملک مروان و سایر خلفای بنی امیه تا شروع دعوت بنی عباس اشاره کرد <ref>ر.ک: همان، ج2</ref>

به‌منظور پی بردن به اهمیت هرچه بیشتر کتاب، توجه به این نکته ضروی است که سیاست خارجی حکومت اسلامی‌ را‌ پیامبر(ص) با ارسال نامه‌هایی به سران کشورها ترسیم نمود و مشخص کرد هدف ‌پیامبر(ص)، کشورگشایی نیست،‌ بلکه‌ ابلاغ پیام است. در سال هفتم هجری نامه‌هایی به بعضی از سران‌ کشورها‌ ارسال کرد و از آنها دعوت نمود‌ اسلام‌ را‌ بپذیرند و تذکر داد اگر مسلمان شدند،‌ در‌ سِلْم و امان خواهند بود، وگرنه مسئولیت گمراهی مردم نیز به عهده‌ آنهاست.‌ در این نامه‌ها خطوط کلی سیاست‌ خارجی‌ اسلام ترسیم گردیده است. به نظر‌ برخی، پس از آنکه‌ دولت‌ اسلامی شکل و پا گرفت،‌ پیامبر(ص)‌ تحرک سیاسی را شروع کرد و در خلال شش سال دوم بعد از‌ صلح‌ حدیبیه، با پادشاهان و سران‌ مکاتبه‌ داشت. این نامه‌ها که در اثر حاضر گردآوری شده، به‌عنوان اسناد‌ سیاسی‌ اسلام، حائز اهمیت فراوانی است <ref>ر.ک: قوامی، سید صمصام‌الدین، 1381، ص161</ref>

شایان ذکر است که نویسنده در این اثر، تنها به گردآوری توقیعات از منابع گوناگون بسنده کرده است؛ بدون اینکه از بررسی و کنکاش ادبی آن، کمک بگیرد؛ ولی می‌توان چنین گفت که این اثر، نشان‌دهنده فضل تقدم و پیشگامی او در این عرصه است و کتاب، به مرجعی مهم برای پژوهشگران و استادان ادبیات عرب، بدل گردیده است <ref>ایروانی‌زاده، عبدالغنی؛ عابدی، مهدی، 1391، ص51</ref>

با تمام محسنات مذکور برای کتاب، انتقاداتی بر آن وارد گردیده است، از جمله آنکه مؤلف محترم، در جمع‌آوری این اثر نفیس، رنج بسیاری متحمل شده و خاطرات گذشته امت عرب را، که می‌رفت نابود شود، دوباره زنده نمود و سزاوار است که مردم از وجدان بیدار نویسنده و این خدمت گران‌بهای علمی سپاسگزاری و قدردانی نمایند؛ ولی نقدی که بر آن وارد است، این است که چطور نامه [[امام على(ع)|حضرت علی(ع)]]  را که به شعر جواب نامه معاویه را داده، در این مجموعه ذکر نکرده؟! بااینکه در کتب مصادر کتاب ایشان موجود است و درحالی‌که ایشان نامه‌های مختصرتری را که از حیث سند و مدرک ضعیف است و فایده ادبی و تاریخی کمی دارد، در کتاب خود نقل نموده و حتی بعضی آثار بی‌ارزش را که از حقیقت دور و سراسر جنایت و دروغ است در کتاب خود آورده؛ مانند بعضی از نامه‌های ساختگی منسوب به ابن عباس به امیر مؤمنان (ع) که قلم‌های مزدور عمال خیانت‌پیشه بنی امیه، آنها را بر چهره تاریخ اسلام نقش نموده است و از همه دردناک‌تر اینکه خطبه پیامبر(ص) را در روز غدیر خم ذکر نکرده؛ بااینکه اهمیت خطبه حضرت و روز غدیر خم در تاریخ اسلام و در نزد مسلمین، مشهور و معلوم است؛ به‌نحوی که روایات این دو واقعه در کتب حدیث به حد تواتر رسیده است <ref>ر.ک: واحدی محمدتقی، تابستان 62، ج3، ص52-53</ref>

در پاورقی‌ها علاوه بر توضیح و تشریح کلمات دیرباب متن <ref>ر.ک: متن کتاب، ج1، پاورقی ص23</ref>به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است <ref>ر.ک: همان، ص38</ref>