تفسير القرآن المجید المستخرج من تراث الشيخ المفيد رحمه‌الله: تفاوت میان نسخه‌ها

مجموعه آياتى كه [[شيخ مفيد]] در كتب مختلف خود، مورد بررسى قرار داده، نمايانگر روش خاص كلامى ايشان در مباحث تفسيرى است، كه قبل از وى سابقه نداشته است. به همين انگيزه، تصميم بر آن شده تا به مناسبت هزارمين سال درگذشت ايشان و برپايى همايش جهانى در تجليل از شخصيت بى‌نظير وى، مجموعه بحث‌هاى تفسيرى از كتب گوناگون ايشان جمع‌آورى و در قالب اثر حاضر، عرضه گردد، تا اين روش به نام ايشان ثبت شده و راهنمايى باشد براى قرآن‌پژوهانى كه بخواهند بحث‌هاى كلامى را در تفسير قرآن پيگيرى نمايند <ref>مقدمه، ص 11</ref>.

جهت جمع‌آورى بيانات تفسيرى [[شيخ مفيد]]، به 31 اثر از كتاب‌هاى ايشان مراجعه شده كه عبارتند از: «[[أحكام النساء]]»، «الإرشاد»، «الإفصاح»، «الأعلام في ما اتفقت عليه الإمامية»، «أوائل المقالات»، «إيمان أبي‌طالب» «[[تحريم ذبائح أهل الكتاب]]»، «تصحيح الاعتقاد»، «الثقلان»، «الجمل»، «[[خلاصة الإيجاز في المتعة]]»، «خمس رسائل في إثبات الحجة»، «ذبائح أهل الكتاب»، «رسالة في تفضيل أميرالمؤمنين علي(ع)»، «رسالة في معنى المولى»، «رسالة في تحقيق الخبر المنسوب إلى النبي(ص): نحن معاشر الأنبياء»، «رسالة في النص على أميرالمؤمنين (ع)»، «[[رسالة في المهر]]»، «رسالة في عدم سهو النبي»، «رسالة حول حديث نحن معاشر الأنبياء»، «العويص»، «[[الفصول العشرة في الغيبة]]»، «[[الفصول المختارة من العيون و المحاسن]]»، «في المنام ([[شرح المنام]])»، «[[المسائل الصاغانية]] في الرد على أبي‌حنيفة»، «[[المسائل الجارودية]]»، «[[المسائل السروية]]»، «[[المسائل العكبرية]] (الحاجبية)»، «المقنعة»، «مختصر [[أصول الفقه]]» و «[[النكت الاعتقادية]]» <ref>مقدمه، ص 24 - 25</ref>.

#گردآورنده در مقدمه خود، به ابعاد مختلف تفسير [[شيخ مفيد]] و كار انجام‌شده در اين اثر پرداخته و شيوه تحقيق و منابع آن را بازگو كرده است. قبل از آن با بررسى شخصيت و عصر [[شيخ مفيد]]، روش ايشان بررسى و بيان شده است <ref>مقدمه، ص 9 - 36</ref>.

#[[شيخ مفيد]] خود كتاب تفسيرى مستقل تأليف ننموده، ولى استفاده زياد ايشان از آيات در مباحث كلامى، تاريخى و فقهى و مطرح كردن بعضى مسائل تفسيرى و قرآنى، نمايانگر توجه ايشان به اين‌گونه مباحث است <ref>ر.ك: همان، ص 10</ref>.

#شيخ را مى‌توان مبدع سبك تفسيرى كلامى دانست، كه اصول و روش‌هاى خاص خود را دارد. به كار بردن روش استدلال قرآنى براى بيان مطالب و رد اشكالات و شبهات يا توضيح معتقدات، از خصوصيات اين سبك است <ref>پايگاه اينترنتى غدير</ref>.

#مناظرات مذهبى و بحث آزاد در مباحث اعتقادى مانند بحث با مشركين در توحيد، جدال با اهل كتاب در نبوت، مناظره با منكران معاد، گفتگو با منكرين عدل و رجوع به امام معصوم(ع) و اثبات غيبت امام عصر (عج)، از ديگر ويژگى‌هاى اين سبك بشمار مى‌آيد <ref>همان</ref>.

#تفسير [[شيخ مفيد]] از جهتى دربردارنده بسيارى از آراى فرق اسلامى و موضع‌گيرى‌هاى ايشان به‌عنوان يكى از بزرگ‌ترين علماى اماميه مى‌باشد؛ به تعبيرى ديگر، روش تفسير شيخ، روش كلامى - عقلى است. از اين جهت بايسته تدريس و تحقيق و محل توجه انديشمندان قرآنى است <ref>همان</ref>.

#:آشكارترين روش شيخ در تعامل با آيات قرآن، تكيه بر آيات ديگر، در توضيح و تفسير آن است؛ با استناد به اينكه اجزاى قرآن ناظر و مفسر اجزاى ديگر آن است و اختلاف و باطلى در آن راه ندارد. وى در هر آيه، آيات مناسب و هم‌معنى و هم‌موضوع با آن را جمع‌آورى نموده و با تبيين ارتباط بين آنها، معناى مقصود را استنباط و آيات را تفسير مى‌نمايد <ref>همان</ref>.

#:قاعده كلى در ديدگاه ايشان اين است كه در تفسير قرآن، از روايات وارده بايد استفاده نمود، اما مادامى كه با قرآن يا نص واضح ديگر، مخالفتى نداشته باشد، در اين مقام، تكيه او به روايت خواهد بود، اما اگر در روايت ترديدى وجود داشت، در اعتماد به آن ترديد خواهد كرد <ref>همان</ref>.

#:استفاده ايشان از روايت به دو صورت است: گاه در تفسير نص قرآنى از آن بهره مى‌برد و گاه براى تأييد معنا و تفسيرى كه بيان كرده، به روايت استشهاد مى‌نمايد <ref>همان</ref>.

#:اگر روايت با اصول عقايد و قواعد عقليه و حقايق تاريخى متواتر مخالفت داشت، به‌طور قاطع آن را رد مى‌نمايد و حق نقد سندى و عقلى آن را براى خود محفوظ مى‌دارد (مانند روايات ذيل آيه 157 اعراف در ذكر اشباح و خلق ارواح قبل از خلقت آدم(ع)، ص 218 كتاب) <ref>همان</ref>.

#:ايشان استفاده از معانى لغوى و شعر عربى را در توضيح معانى لغوى قرآن ضرورت واقعى مى‌انگارد. بر اين اساس، در جاهاى مختلف از آن بهره برده است (مانند تفسير آيه 171 سوره نساء، ص 166 كتاب در معنى غلو) <ref>همان</ref>.

#:الف)- بعد كلامى آن: اين تفسير از اين جهت، در بين تفاسير شيعه تاكنون بى‌نظير است. فقط [[فخر رازی، محمد بن عمر|فخر رازى]] در تفسير خود (آن هم دو قرن بعد از [[شيخ مفيد]]) به اين شيوه تمسك جسته است <ref>همان</ref>.

#:اين ويژگى، بى‌شك تابع جوّ و فضاى عصر شيخ بوده، كه از يك طرف مناظره‌هاى علمى و عقيدتى و از طرفى هجوم بى‌سابقه عليه تفكر شيعى و فرصت شيخ در ردّ آنها رواج داشته است. از اين جهت، مرجع خوبى براى پژوهشگران آيات كلامى مى‌باشد <ref>همان</ref>.

#:ب)- پرداختن به شبهات مختلف: با نظرى اجمالى به تفسير ايشان درمى‌يابيم كه در زمان خود، شبهات گوناگون فكرى را مطرح كرده و پاسخ داده‌اند. شبهاتى حاصل از نزاع‌هاى اهل سنت عليه شيعه در مورد افضليت حضرت على(ع)، عصمت، رجعت، متعه، نفاق بعضى صحابه، غيبت امام عصر (عج) و مسائل فقهى خلافى مانند، تحريم ذبائح اهل كتاب، مسح بر پا و مباحثى مانند شرور، خلق افعال عباد، حدود اختيار و اراده انسان و مباحثى با معتزله <ref>همان</ref>.

#:همچنين مباحثى با اهل حديث از شيعه كه از طرف [[شيخ صدوق]] در اعتقادات مطرح شده‌اند، مانند، اراده الهى، هدايت الهى، منشأ عمل انسان، مفهوم بداء، عالم ذر، جايگاه عقل، خلق ارواح و... <ref>همان</ref>.

#:بخشى از مباحث ايشان در مقابله با غلات است، از قبيل اينكه پيامبران (ع) و معصومين (ع) مانند ساير افراد بشر، لذت و الم را درك مى‌كنند و كبر سن و پيرى بر آنها عارض مى‌شود <ref>همان</ref>.

#:ج)- دسته‌بندى خاص: چينش مطالب در اين كتاب، به‌گونه‌اى پيش رفته كه غالبا به مطالب مهم پرداخته شده و شكل موضوعى به خود گرفته است <ref>همان</ref>.

#بيان مطالب موضوعى ذيل هر آيه از طرف شيخ، بيشتر جنبه تطبيقى و استشهاد داشته؛ بدين منظور، گاه از بين چند موضوع، يكى انتخاب و در اين تفسير آورده شده است. در تفسير جمع‌آورى شده، مطالب به قصد تفسير، تأليف نشده و به‌طور طبيعى، تفسير كاملى مانند ساير تفاسير تأليفى كه به تمام زوايا و ابعاد آيات پرداخته باشد، نخواهد بود. از نظر انسجام نيز، انتظار يك تأليف منسجم را نبايد داشت؛ زيرا هر مطلبى از كتابى، گلچين شده است <ref>ر. ك.: همان</ref>.