التعریف بطبقات الأمم: تفاوت میان نسخه‌ها

محقق کتاب، شرح و توضیح مفصلی را با عنوان مقدمه، در آغاز کتاب آورده که تقریباً به مقدار اصل کتاب حجم دارد و در آن ضمن ارائه شرح زندگی و تخصص‌های نویسنده و کارهای رصدی وی، تحقیق مفصلی درباره آثار او و سرنوشت آنان کرده است. نسخه‌های خطی و چاپی کتاب را پیگیری و شناسایی کرده و نقدهای تفصیلی به بعضی چاپ‌های آن نگاشته است<ref>سلطانی، محمدعلی، 1376، ص39</ref>.

نویسنده در باب نخست، به تقسیم امت‌های قدیم می‌پردازد و محدوده هفت امت کهن: امت فارسی، کلدانی، یونانی، قبطی، ترک، هندی و چین را تبیین کرده و گوناگونی‌های دینی و زبانی در درون هرکدام از امت‌های مزبور را از امور متأخر می‌شمارد. در باب دوم، به تفاوت‌های فکری و ذوقی اقوام می‌پردازد و همه را در دو گروه مهتمان به علم و بی اهتمامان به آن جای می‌دهد. باب سوم را به دو ملت ترک و چین که هر دو از دیدگاه وی جزو ملت‌های بی اهتمام به دانش هستند، اختصاص می‌دهد؛ با این تفاوت که چینیان را هنرمند و ترکان را جنگجو معرفی می‌کند. در ادامه به گروه‌های دیگر که علاقه ای به علم ندارند و به هنر و جنگ هم اهتمام نمی‌ورزند، اشاره می‌کند و آن را از آثار شرایط آب و هوایی دانسته و چنین مردمی را همتای بهایم می‌شمارد. از دیدگاه قاضی ارزشمندی انسان در اهتمام به معارف دینی، بشری، فلسفه و مسائل از این دست است. هنرمندی و یا تخصص در فنون جنگاوری در مرحله پایین تری قرار دارد و افراد و اقوامی که نه از آن بهره مند هستند و نه از این سهمی دارند، هم رتبه بهایم به حساب می‌آیند<ref>همان، ص38</ref>.

شمه ای از باورهای مجوسی را یاد می‌کند، به چگونگی سقوط پادشاهی فارس در برابر مسلمانان اشاره می‌نماید. فصل سوم را به دانش در بین کلدانیان اختصاص می‌دهد؛ ضمن یادکرد از پاره ای پادشاهان جبار آنان، دل مشغولی‌های علمی کلدانیان و بعضی از علمای آنان را یادآور می‌گردد<ref>همان، ص38-39</ref>.

نویسنده در فصل چهارم، به یونانیان می‌پردازد و ضمن یادکرد از اسکندر مقدونی و سلسله بطالسه، به تحدید سرزمین یونان می‌پردازد و آنگاه به فلسفه در بین یونانیان می‌نگرد و آرای پنج تن از بزرگان فلسفه یونان را برمی شمارد و ریشه معارف یونانی را شامی و مصری معرفی می‌کند. همچنین اشاره ای به شارحان آثار ارسطو می‌کند و نامی از فلاسفه یونانی روزگار اسلام می‌برد. آنگاه تعدادی از اطبا و نویسندگان یونانی را نام می‌برد و در پایان ضمن نقل نقد محمد بن زکریای رازی بر ارسطوطالیس، به داوری می‌نشیند و حق را به جانب ارسطوطالیس می‌دهد<ref>همان، ص39</ref>.

فصل پنجم، ویژه علم در بین رومیان است. نویسنده ابتدا حدود مملکت روم را بیان می‌کند و سپس به حکمای رومی و کارهایی که انجام دادند، می‌پردازد و تأثیر به کارگیری آنان را از سوی خلفا و حاکمان اسلامی یاد می‌کند<ref>همان</ref>.

فصل ششم به مصریان اختصاص دارد. نویسنده مصر را کشوری با آثار قدیمی می‌شمارد و پس از تعیین حدود آن، آرا و‌اندیشه‌های مصریان را قبل از طوفان نوح(ع) بازگو می‌کند و سپس به سیر فلسفه در مصر پس از طوفان می‌پردازد و از آثار و کتبی که از آنان باقی مانده است، یاد می‌کند<ref>همان</ref>.

فصل هفتم، به دانش در بین عرب‌ها اختصاص دارد. نویسنده عرب‌ها را به دو بخش عرب ازبین رفته و عرب موجود تقسیم می‌کند. اقوامی چون عاد، ثمود، طسم، جدیس، عمالقه و جرهم را عرب بائده می‌شمارد و قحطان و عدنان را عرب باقی مانده. آنگاه به گوشه‌هایی از زندگی و نوع آن و نیز علاقات فکری و دینی آنان قبل از اسلام می‌پردازد و پس از تعیین حدود بلدان عربی، روند تاریخ بین عرب‌های بعد از اسلام و شکوفایی در عصر عباسیان را یاد می‌کند<ref>همان</ref>.

فصل هشتم را باید ادامه فصل هفتم شمرد. نویسنده در این فصل، دانش در میان مسلمانان را توضیح می‌دهد و به تفصیل جریان فلسفه، ترجمه، طب، شیمی و دیگر علوم و نیز سرآمدان در هریک را بازگو می‌کند<ref>همان</ref>.

فصل نهم را نیز باید ادامه فصل هفتم شمرد؛ زیرا نویسنده در این فصل به دانش در‌اندلس پس از سیطره مسلمانان می‌پردازد. این فصل که طولانی ترین فصل از فصول ده گانه کتاب است، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است؛ زیرا آگاهی‌ها و اطلاعات موجود در آن به علت معیشت نویسنده در‌اندلس، دقیق تر و مستندتر است. نویسنده خود در این فصل، در بسیاری موارد، بر مستقیم بودن اطلاعات تأکید می‌کند. در این فصل، شرح کارهای بسیاری از علما و به ویژه معاصران او را می‌توان یافت<ref>ر.ک: همان</ref>.

نویسنده در این کتاب، رویکردی خاص به مقوله علم دارد که بر پایه آن می‌توان این اثر را در رده کتب تاریخ علم قرار داد. در سده‌های سوم، چهارم و پنجم هجری جریانی در جهان اسلام به وجود آمد که در طی آن شاهد حرکتی شگرف در تدوین و تکامل کتب تاریخی هستیم. نقطه اوج این جریان که به تاریخ نه به عنوان رشته ای از حوادث و رویدادها، بلکه به شکل تحلیلی و منتقدانه نگاه می‌کند، در جهان اسلام در فلسفه تاریخ ابن خلدون به ثمر نشست. کتاب حاضر، از آثار همین دوره است که بنا بر مقدمه مصحح و مترجم آن، بعدها منبع کتب مهمی چون «تاریخ الحکماء» قفطی و «عیون الأنباء» ابن ابیاصیبعه و جز اینان قرار گرفته است<ref>ر.ک: افتخاری، بنفشه، 1385، ص83-84</ref>.

در بررسی اجمالی این کتاب، چنین می‌نماید که نویسنده قصد داشته مجموعه ای شامل دانش و دستاوردهای بشری عرضه کند. این کتاب فهرست نیست و قصد آن را نداشته که مانند ابن ندیم مجموعه کتب موجود را معرفی کند، بلکه می‌خواسته ‌اندوخته‌های معنوی بشری را نام برد؛ اعم از اینکه به صورت کتابییا مهارتی یا ویژگی ای از مردمان باشد و اینجاست که به کاوش احوال مردمان گذشته و روزگار خود می‌پردازد و کتابیمی‌نویسد در مورد تاریخ، مردم شناسی و قوم شناسی که البته در آن فهرستی از مجموعه کتاب‌های در دسترس آن عصر‌اندلس را نیز ارائه می‌کند<ref>ر.ک: همان، ص84</ref>.

در این کتاب، از احوال و تاریخ ملت‌ها گفته شده و در تشریح سرزمین‌های تحت پوشش آن‌ها، توصیف نسبتا دقیقی عرضه گردیده است؛ بااین حال، این کتاب نه جغرافیاست و نه تاریخ. اگر بخواهیم آن را در این رده بررسی کنیم، در مقایسه با کتب تاریخ و جغرافیای آن عصر، مانند «التنبیه و الإشراف» و «مروج الذهب» مسعودی و یا «ما للهند» بیرونی و جز اینها جایگاه درخور توجهی ندارد<ref>همان</ref>.

تقسیم بندی و تشریح احوال و خصائص ملل با توجه به وجوه تمایز آن‌ها (یعنی زبان، چهره و اخلاق) این کتاب را در زمره کتاب‌های مردم شناسی نیز قرار می‌دهد؛ تا جایی که افرادی چون محسن مهدی او را مؤسس علم مردم شناسی دانسته‌اند<ref>همان، ص84-85</ref>.

نویسنده در این کتاب، دست به تقسیم ملت‌ها با توجه به میزان توفیق آن‌ها در کسب علم زده است و به تشریح داشته‌های علمی آن‌ها می‌پردازد و گرچه برای توصیف اقوام، چارچوب‌هایی چون زبان و قومیت را انتخاب نموده، اما محوری ترین معیار قضاوت خویش را همین نکته؛ یعنی میزان عنایت ملل و اقوام به علم قرار داده است و همین ویژگی است که آن را در جایگاه کتب تاریخ علم قرار می‌دهد<ref>ر.ک: همان، ص85</ref>.

از ویژگی‌های این اثر، آن است که نویسنده پس از بیان تنوع و گوناگونی نوع بشر، به معرفی نخستین اقوام باستانی و مختصری از احوال و تاریخ آن‌ها می‌پردازد و خصوصیات آنها را شرح می‌دهد<ref>ر.ک: همان</ref>.

آنچه این کتاب را از آثار دیگر قاضی صاعد متفاوت می‌سازد، شرح دقیق ‌اندوخته‌های علمی این ملت‌هاست؛ مثلا در توصیف نجوم نزد اقوام هندی به تشریح دقیق تفاوت‌های بین مکاتب مختلف می‌پردازد و دوره‌های نجومی آن‌ها را شرح می‌دهد و حتی میزان اختلاف آن را با روش ایرانیان ذکر می‌نماید. نویسنده در بیان این اطلاعات که حاکی از آشنایی وی با پیشرفته ترین سطح نجوم آن روزگار است، وارد جزئیات نشده و تأکید می‌کند برای آگاهی بیشتر به کتاب دیگر وی «المؤلّف فی إصلاح حرکات النجوم» مراجعه شود<ref>همان، ص85-86</ref>.

حرکت نویسنده در مرز میان تاریخ و علم و نوشتن کتابیکه تحول علم را در گذر تاریخ در جای جای جهان آن روزگار جستجو کند، چنان تازه و بی سابقه است که وی را شایسته دریافت عنوان «اولین مورخ علم» می‌کند؛ زیرا درعین حال که هم در حوزه تاریخ و هم علم به کمال روزگار خویش رسیده، اثری خلق کرده است در باب تاریخ علم، نه کتابیعلمی یا تاریخ محض<ref>همان، ص86</ref>.

نویسنده گرچه سنت مورخان هم عصر خود را در ثبت دقیق تاریخ نگاری سیاسی رعایت ننموده، ولی همواره به توالی زمانی توجه داشته و در عین ملاحظه تقسیم بندی‌هایی بر مبنای جغرافیا و زبان در نقل مطالب، تسلسل زمانی را نیز رعایت نموده است؛ چنان که در این کتاب، همواره می‌توان شکل خطی تاریخی را پی گرفت و با شناختی که تا به امروز از منابع حاصل شده است، می‌توان «التعریف بطبقات الأمم» را نخستین کتاب در تاریخ علم دانست<ref>ر.ک: همان، ص88</ref>.

در پاورقی‌ها بیشتر به ذکر نسخه بدل‌ها پرداخته شده است<ref>ر.ک: پاورقی، ص228</ref>.