نگاهی به معرفتشناسی در فلسفه اسلامی
معرفتشناسی در فلسفه اسلامی، اثر حسن معلمی (متولد ۱۳3۸ش)، متخصص در زمینه معرفتشناسی و تدوین متون درسی در مرکز جهانی علوم اسلامی است. این کتاب، یک پژوهش تحلیلی و انتقادی در حوزه معرفتشناسی در فلسفه اسلامی است که به بررسی دیدگاههای فلاسفه برجسته مسلمان در این زمینه میپردازد و هدف آن پاسخ به شبهات معرفتشناختی است.
| نگاهی به معرفت شناسی در فلسفه اسلامی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | معلمی، حسن (نويسنده) |
| ناشر | پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1387ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 978-964-8352-93-1 |
| موضوع | شناخت (فلسفه اسلامی) |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ع85 م6 1387 55 BBR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب، شامل پیشگفتار، سخن نخست، دو بخش اصلی (فلاسفه پیشین و معاصر)، جمعبندی نهایی و کتابنامه است.
گزارش محتوا
بخش اول (معرفتشناسی در فلسفه اسلامی (فلاسفه پیشین)): این بخش، بهتفصیل به دیدگاههای معرفتشناختی فلاسفه پیشین اسلامی میپردازد:
- کندی (285-250ق): کندی راههای رسیدن به معرفت را حس، عقل و وحی میداند. او معرفت حسی را از طریق حواس پنجگانه و معرفت عقلانی را از راه بدیهیات اولیه و عقل ممکن میداند. وی بر ضرورت معرفت عقلی تأکید دارد و مراتب عقل را از قول ارسطو نقل میکند[۱].
- فارابی (339-257ق): فارابی معرفت را به «حسی» و «عقلی» تقسیم کرده، حس را مدرک جزئیات، عقل را مدرک کلیات و ادراک جزئیات را مقدم بر ادراک کلیات میداند[۲].
- ابن سینا (370-428ق): ابن سینا از متفکران بزرگ اسلامی است که در ابواب مختلف مطالبی را عرضه کرده است. وی گرچه مطالبی تحت عنوان معرفتشناسی مطرح نکرده، ولی در خلال سخنان خود درباره موضوعات مختلف، مطالب فراوانی را که با این بحث مرتبط باشد، طرح و بررسی کرده است[۳].
- غزالی (450-505ق): غزالی در طول زندگی علمی خود به مباحث معرفتشناسی توجه داشته است. سخنان غزالی درباره معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و شرح شده است:
- معرفت راستین و ویژگیهای آن؛
- مراحل ادراک و ابزار آن؛
- مفهوم کلی؛
- معنای عقل، انواع تعقل و توانایی عقل؛
- بدیهیات اولیه و فطریات؛
- اصل علیت؛
- وجود ذهنی و مطابقت[۴].
- فخر رازی (543-633ق): فخر رازی نیز در مباحث معرفتشناسی دیدگاههای خاص خود را مطرح کرده است. مباحث وی در معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- ابزار ادراک؛
- حقیقت علم و وجود ذهنی؛
- کلی و جزیی؛
- بدیهیات اولیه و علت پیدایش آنها؛
- انواع تعقل؛
- اصل علیت و اثبات واجب[۵].
- شیخ اشراق (549-587ق): شیخ اشراق در معرفتشناسی، راه فلاسفه قبل از خود را پیموده است؛ گرچه در مباحث هستیشناسی و رسیدن به واقع، علاوه بر طریق فلاسفه، به عرفان و روش اشراقی نیز عنایت خاصی داشته است. مباحث وی در معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- ابزار علم و ادراک؛
- کلی و جزیی؛
- بدیهیات اولیه؛
- مطابقت ذهن با خارج و وجود ذهنی؛
- معقول اول و ثانی؛
- اصل علیت و استفاده از آن برای اثبات واجب[۶].
- خواجه نصیرالدین طوسی (597-672ق): دیدگاههای معرفتشناختی خواجه نصیرالدین طوسی شباهت زیادی به دیدگاههای ابن سینا دارد. مباحث وی در معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- انواع ادراک و ابزار آن؛
- انواع تعقل و درجات عقل و تفسیر آن؛
- مفهوم جزیی و کلی؛
- بدیهیات؛
- اصل علیت و اثبات خداوند متعال[۷].
- ملاصدرا (979-1050ق): ملاصدرا از فلاسفهای است که در هر باب، مباحث متنوع و جدیدی را در معرفتشناسی مطرح کرده است. مباحث وی در معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- معنای علم، ادراک و انواع و ابزار آن؛
- مفاهیم کلی؛
- بدیهیات اولیه؛
- اصل علیت و اثبات واجب؛
- عقل و مراتب، درجات و تواناییهای آن؛
- انواع معقولات؛
- وجود ذهنی و بحث مطابقت؛
- عالم جسمانی[۸].
- حکیم سبزواری (1212-1290 ه.ق): مرحوم سبزواری از پیروان و مدافعان مکتب ملاصدرا است و دیدگاههای معرفتشناختی ملاصدرا را ترویج کرده است. مباحث وی در معرفتشناسی تحت عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- مفهوم علم و اقسام و ویژگیهای آن؛
- معقولات ثانی فلسفی؛
- معانی عقل، انواع، توانایی آن در رسیدن به واقع؛
- مطابقت (مطابقت در بدیهیات و در نظریات)[۹].
بخش دوم (فلاسفه معاصر): این بخش به بررسی دیدگاههای معرفتشناختی فلاسفه معاصر پس از ملاصدرا میپردازد:
- علامه طباطبایی: ایشان به شبهات مطرحشده در فلسفه غرب در باب معرفتشناسی توجه ویژهای دارد. مباحث عرضهشده توسط وی، با عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- معنای علم و انواع، ابزار، درجات و ریشههای نخستین آن؛
- مفهوم کلی و جزیی؛
- بدیهیات اولیه؛
- اصل علیت و اثبات واجب الوجود؛
- عقل و انواع و درجات آن؛
- انواع معقولات؛
- وجود ذهنی و مطابقت؛
- عالم جسمانی[۱۰].
- شهید مطهری (1298-1358ش): شهید مطهری به دلیل اهمیت مباحث معرفتشناسی در تاریخ فلسفه مسلمانان، به آن پرداخته است. مباحث عرضهشده توسط وی، با عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- معنای علم، انواع، درجات و ابزار آن؛
- انواع مفاهیم؛
- عقل و اعتبار آن؛
- بدیهیات اولیه؛
- اصل علیت؛
- ارزش شناخت و بحث مطابقت؛
- وجود ذهنی؛
- عالم جسمانی[۱۱].
- استاد محمدتقی مصباح: ایشان برای اولین مرتبه مباحث معرفتشناسی را با این عنوان و با ترتیبی منطقی و بههمپیوسته، بهصورت سلسله درسهایی عرضه کرد. مباحث عرضهشده توسط وی، با عناوین زیر مطرح و بررسی شده است:
- معنای علم، ابزار، انواع و کیفیت پیدایش آن؛
- مفاهیم کلی و جزیی؛
- انواع مفاهیم؛
- بدیهیات اولیه؛
- اصل علیت و اثبات عالم جسمانی؛
- وجود ذهنی و مسئله مطابقت[۱۲].
جمعبندی نهایی: این بخش، شامل جمعبندی مباحث مطرحشده در طول کتاب است و به تعاریف علم و معرفتشناسی، امکان و مبادی شناخت، مفهوم و انواع کلیات، قضایا و مطابقت و وجود عالم جسمانی میپردازد. این قسمت، نقد و تحلیل نهایی از دیدگاههای مختلف را ارائه میدهد[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
متن کتاب.