نقد و تحلیل آثار فارسی شیخ بهایی
نقد و تحلیل آثار فارسی شیخ بهایی تألیف محسن محمّدی فشارکی و فاطمه قیومیان محمدی؛ شیخ بهایی از بزرگان قرن دهم و یازدهم هجری است. شخصیت عجیب و چند جانبه‌ی او و مقبولیت عامی که در آن زمان یافته بود، منشأ اقوال و روایات مختلف و گاه متناقضی درباره‌ی اوست که سؤالات بسیاری را درباره‌ی زندگانی و تفکر او برانگیخته است. امروزه پس از گذشت سی سال از تألیف آخرین تک نگاری درباره‌ی شیخ، لازم است تا بار دیگر این موضوع با توجه به تمام جوانب زندگی وی و با استفاده از تمام تحقیقات انجام شده تا این زمان مورد توجه و بررسی مجدد قرار گیرد. قسمتی از آثار ارزشمند شیخ را نوشته‌ها و سروده‌های فارسی او تشکیل می‌دهد که هر یک در جای خود در خور توجه بسیار است. کتاب پیش رو تلاشی است برای روشن کردن پاره‌ای از مسائل مبهم که در رابطه با شیخ بهایی و آثار فارسی او مطرح است. این پژوهش تلاش کرده تا ضمن بیان ابهامات و تردیدها، تمام اطلاعات موجود درباره‌ی آثار فارسی شیخ را گرد آورده و زمینه‌های متعدد و گسترده‌ی پژوهش در این موضوع را آشکار سازد.
| نقد و تحلیل آثار فارسی شیخ بهایی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمدی فشارکی، محسن (نویسنده) قیومیان محمدی، فاطمه (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۳۹۶ش |
| شابک | 6-79-7009-600-978 |
| موضوع | نقد و تفسیر شیخ بها‌ئی، محمدبن حسین، ۹۵۳ - ۱۰۳۱ق,سرگذشتنا‌مه شیخ بها‌ئی، محمدبن حسین، ۹۵۳ - ۱۰۳۱ق |
| کد کنگره | PIR۶۳۵۴/م۳ن۷ |
ساختار
این کتاب مشتمل بر چهار فصل می‌باشد:
فصل اول: کلیاتی از روزگار صفویان؛ در این فصل دورنمایی از اوضاع زمان شیخ به دست داده شده تا پس زمینه‌ی زندگی شیخ برای خوانندگاه روشن باشد.
فصل دوم: زندگانی شیخ بهایی؛ این فصل به بررسی نکات ارائه شده در تذکره‌ها و تراجم احوال درباره‌ی زندگانی و شرح حال شیخ بهایی پرداخته است.
فصل سوم: تألیفات شیخ بهایی؛ در این فصل با نگاهی به تمام آثار شیخ بهایی اعم از منسوب و مسلم، سعی شده تا ضمن این که آثار او بر اساس موضوع طبقه بندی و مرتب می‌شود، هر اثر در چند جمله‌ی کوتاه و مختصر معرفی شود.
فصل چهارم: نقد و تحلیل آثار فارسی شیخ بهایی؛ در این فصل آثار فارسی شیخ، اعم از نظم و نثر، معرفی، نقد و بررسی شده است.
گزارش کتاب
بهاء الدین محمد عاملی، مشهور به شیخ بهایی، از بزرگان قرن دهم و یازدهم هجری است و دوران زندگی وی، با سلطنت شاه تهماسب صفوی، شاه اسماعیل دوم، محمد خدابنده و مهم‌تر از همه، شاه عباس کبیر، هم زمان بوده است. شخصیت عجیب و چند جانبه‌ی او و مقبولیت عامی که در آن زمان یافته بود، منشأ اقوال و روایات مختلف و گاه منتاقضی درباره‌ی اوست که سؤالات بسیاری را درباره‌ی زندگانی و تفکر او برانگیخته است. اختلاف نظر در مورد زندگی او بسیار است به طوری که تقریبا در مورد هیچ کدام از زندگی او اتفاق نظر کلی وجود ندارد. این اختلاف ها گاه به حدی می‌رسد که گروهی شیخ را شخصیتی درباری و شهرت طلب و عده‌ای دیگر همو را عارفی از دنیا گذشته و واصل معرفی می‌کنند. گروهی از اهل تصوف او را در زمره‌ی شیوخ خود به شمار آورده، وی را صوفی می‌نامند و عده‌ای رساله‌ای از وی را دلیلی بر مخالفت او با تصوف به شمار می‌آورند. اهل سنت او را سنی مذهب و اهل تشیع او را شیعه می‌دانند. اختلافاتی تا این حد، اگر چه موجب تشتت آرا و مبهم ساختن تصویری است که از شیخ در اذهان شکل گرفته، در عین حال می‌تواند نشانه‌ی وسعت مشرب شیخ و شخصیت همه جانبه‌اش باشد. البته لازم به یادآوری است که بسیاری از این اختلافات، از عدم اطلاع و آگاهی صحیح از جوانب گوناگون زندگی شیخ بهایی ناشی می‌شود.
آثار فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم عصر، به او منسوب شده است. به گفته‌ی برخی از تذکره نویسان این تألیفات قریب به صد اثر است. صحت انتساب بسیاری از این آثار مورد تردید به شیخ، موضوعی است که تاکنون چندان با آن توجه نشده و محتاج بررسی و تحقیق است.
نبوغ شیخ بهایی در معماری و مهندسی و علوم غریبه مشهور بوده و افسانه‌هایی درباره‌ی ابداعات و اختراعات وی وجود دارد که از وی شخصیتی اسطوره‌ای و ابهام برانگیز ساخته است. به طور کلی شخصیت شگفت انگیز شیخ بهایی و مهارت و توانایی او در علوم مختلف و نیز مقام و مرتبه‌ی بلندی که در دربار شاه از آن برخوردار و احترام و بزرگداشتی که در میان مردم از آن بهره ور بوده است، باعث شده تا خاص و عام، هر کار بزرگ و خارق العاده‌ای را به او نسبت دهند و هر رویدادی نیک و شگفتی را که از درک علت و سبب آن درمانده‌اند از آثار نفس روحانی او قلمداد کنند. گذشته از این‌ها خوارق عاداتی نیز به شیخ منسوب است که از دید برخی بیش تر آن‌ها دروغ است.
درباره‌ی شیخ بهایی علاوه بر آنچه در تذکره‌ها و تراجم احوال آمده است، تا امروز تحقیقات و پژوهش‌هایی در رابطه با وی و آثارش صورت گرفته و کتاب‌ها و مقالات بسیاری به بحث و بررسی شخصیت و آثار او پرداخته است. قدیمی‌ترین مأخذی که در احوال شیخ در دست است، تاریخ عالم آرای عباسی است که معاصر شیخ، اسکندر بیگ - منشی دربار شاه عباس- تصنیف و در سال 1038 به پایان رسانده است. یعنی هشت سال پس از مرگ شیخ بهایی. اما تذکره‌ای نیز با عنوان «عرفات العاشقین» وجود دارد که در زمان زندگی شیخ بهایی نوشته شده است که شامل اطلاعات ذی قیمتی درباره‌ی اوست.
امروزه پس از سی سالی که از تألیف آخرین تک نگاری درباره‌ی شیخ بهایی می‌گذرد، لازم است تا بار دیگر این موضوع با توجه به تمام جوانب زندگی شیخ و با استفاده از تمام تحقیقات انجام شده تا این زمان مورد توجه و بررسی مجدد قرار گیرد. قسمتی از آثار ارزشمند شیخ را نوشته‌ها و سروده‌های فارسی او تشکیل می‌دهد که هر یک در جای خود در خور توجه بسیار است. این آثار فارغ از ارزش محتوایی آن‌ها و جدای از این که از تألیفات شیخ به شمار می‌رود، نمونه‌هایی است از نظم و نثر دوره‌ی صفویه، که غور و تأمل در آن‌ها می‌تواند روشنگر الگوهای نوشتاری در آن دوره باشد. از این گذشته بررسی محتوا و مسائل مطرح شده در هر یک از این آثار، و تحقیق و تفحص درباره‌ی صحت یا عدم صحت انتساب هر یک به شیخ بهایی، تا حد زیادی می‌تواند به روشن شدن گوشه‌های تاریخ یا مبهم زندگی و افکار او کمک کند. متأسفانه این آثار آنچنان که باید مورد توجه محققان قرار نگرفته است و در این باره هیچ گونه تحقیق یا پژوهش کاملی وجود ندارد. بنابراین مسلم است که نیازمند تحقیقات تازه تر درباره‌ی زندگی و اندیشه‌های این دانشمند بزرگ هستیم. کتابی که پیش رو دارید تلاشی است برای روشن کردن پاره‌ای از مسائل مبهم که در رابطه با شیخ بهایی و آثار فارسی او مطرح است. این پژوهش تلاش کرده تا ضمن بیان ابهامات و تردیدها، تمام اطلاعات موجود درباره‌ی آثار فارسی شیخ را گرد آورده و زمینه‌های متعدد و گسترده‌ی پژوهش در این موضوع را آشکار سازد.[۱]
پانويس