نعیم بن حماد
ابوعبدالله نعیم بن حماد بن معاویه خزاعی مروزی (متوفی 228 یا 229ق)، معروف به فارض، محدث و صاحب کتاب «الفتن» از منابع مهم روایت‌های علائم ظهور در نزد شیعه و اهل‌سنت
| نام | نعیم بن حماد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | حماد |
| متولد | |
| محل تولد | مرو شاهجان |
| رحلت | 228 یا 229ق |
| اساتید | عبدالله بن مبارک |
| برخی آثار | الفتن (ابن حماد)
الخليفة المنتظر |
| کد مؤلف | AUTHORCODE05396AUTHORCODE |
تولد و موطن
زمان ولادت نعیم بن حماد دانسته نیست. وی اهل مرو بود و برای آموختن حدیث به عراق و حجاز سفر کرد و سرانجام در مصر ساکن شد.
عقاید
طبری با یک واسطه از نعیم روایت می‌کند که او گفت: من جهمی بودم، اما وقتی به دنبال حدیث رفتم متوجه شدم که اعتقاد آنان به تعطیل می‌انجامد. پیداست تا زمانی که ابن حماد در خراسان بوده، تحت تأثیر افکار جهم بن صفوان قرار داشته، ولی بعدها با پیوستن به اهل حدیث در صف مخالفان سرسخت وی درآمده و کتاب‌هایی در ردّ جهمیه نوشته است. جهمی یا جهمیه فرقه‌ای منسوب به جهم بن صفوان است که عقایدی شبیه معتزله داشت و همراه حارث بن سریج علیه بنی‌امیه در خراسان قیام کرد و در سال 128ق، اسیر و کشته شد. البته به نظر می‌رسد مخالفت با جهم و مرجئی دانستن او و حتی اصل ارجا، همسو با اهداف خلفای اموی بوده و از سوی اصحاب حدیث عنوان شده است و بیش از آنکه موضوعی اعتقادی باشد، رنگِ سیاسی دارد. بنابراین اتهام افراد به جهمی بودن یا (اهل اهواء) که عنوان مقابل اهل حدیث است، قابل تأمل می‌باشد.
سفرها
از جزئیات سفرهای علمی نعیم که در کلام ابن سعد به آن اشاره شد، اطلاعی در دست نیست. آنچه مسلّم است اینکه مدتی طولانی در مصر سکونت داشته و برای اظهار نظر درباره موضوع جنجالی خلق قرآن، به عراق آمده است. فتنه خلق قرآن یا دوره «محنت»، در تاریخ اسلام به دوران سه خلیفه عباسی: مأمون، معتصم و واثق گفته می‌شود که متأثر از معتزلیان به مخلوق بودن کلام خدا و قرآن اعتقاد داشتند و با کسانی که قائل به قدمت کلام الهی بودند، به‌شدت برخورد می‌کردند. ازآنجاکه این موضوع، ملاک عزل و نصب‌های دولتی و آزمایشی برای شناخت موافق از مخالف بشمار می‌آمد، دوره «محنت» نام گرفت. با روی کار آمدن متوکل و به جهت چرخش او به سمت اهل سنت و حدیث، اوضاع کاملاً دگرگون شد و مخالفان نظریه قدیم بودن قرآن تحت پیگرد قرار گرفتند.
وفات
نعیم بن حماد، از قربانیان مخالفت با معتزله و موضوع خلق قرآن بود. وی در ایام معتصم به عراق فراخوانده شد و چون برخلاف اعتقاد حاکم بر دربار نظر داد و به خواسته آنان اعتراف نکرد، در سال 223 یا 224، در سامرا یا بغداد زندانی شد و در سال 228 یا 229، از دنیا رفت. گفته‌اند او را با زنجیر اسارت و به قولی بدون کفن و اقامه نماز دفن کردند.
همچنین گفته شده وی در زندان هم به نقل حدیث اشتغال داشت.
شیوخ و راویان ابن حماد
نعیم بن حماد از افرادی چون سفیان بن عینیه، عبدالرزاق بن همام، عبدالله بن مبارک، رشدین بن سعد، فضیل بن عیاض و ابوبکر بن عیاش روایت کرده و بخاری، ابوزرعه دمشقی، ابوحاتم رازی، یحیی بن معین و... از او نقل حدیث نموده‌اند.
جایگاه ابن حماد نزد اهل سنت
بزرگان اهل سنت از ابن حماد تجلیل کرده و برخی هم او را توثیق کرده‌اند؛ درعین‌حال روایات او را قوی نمی‌دانند. دارقطنی او را پیشوای سنت دانسته، امّا می‌گوید: اشتباه فراوان دارد.
عجلی، احمد بن حنبل، یحیی بن معین و ابن حبان، او را ثقه می‌دانند، اما نسائی وی را تضعیف کرده است. ابن عدی درباره او گوید: ضعیف است و برای تقویت سنت، جعل حدیث می‌کرد. سپس احادیث مردود او را ذکر می‌کند. ذهبی گوید: نعیم از عالمان بزرگ است، ولی اطمینانی به روایات وی نیست. نباید به سخنان او استناد کرد؛ چون در کتاب «الفتن»، مطالبی عجیب و غیر قابل قبول را آورده است. یحیی بن معین، معتقد است: نعیم راستگو بوده، ولی اشتباه زیاد دارد[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: صادقی، مصطفی، ص48-49