موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب

موسوعة مرآة الحرمين الشريفين و جزيرة العرب نوشته ايوب صبرى پاشا، كتابى است در معرفى مكه، كعبه معظمه، مدينه منوره و سرزمين حجاز كه از اصل تركى آن به عربى برگردانده شده و مشتمل بر 5 جلد است.

موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب
پدیدآوران	حرب، محمد (تعريب) صبری پاشا، ایوب (نویسنده)
ناشر	دار الآفاق العربية
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1424 ق یا 2004 م
چاپ	1
شابک	‎977-344-086-9
موضوع	عربستان - تاریخ مدینه - تاریخ مکه - تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏ص‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

انگیزه تألیف

انگيزه مؤلف، نگارش كتاب مستقلى به زبان تركى، درباره حرمين شريفين بوده تا بدين وسيله به شرح و بيان فضايل بيت‌الله، اشكال و اقوال مواقع واقعه در اطراف آن جا و مآثرى كه در جوار آن واقع است، پرداخته شود. همچنين مؤلف، چون آثار نگارش يافته در مورد مكه و مدينه و جزيره‌العرب را كامل من جميع الجهات نمى‌ديده، به نگارش اين اثر پرداخته است. علاوه بر اين وى در نظر داشته خدمتى را به براداران دينى خود، عرب و غير عرب، كه مكه و مدينه در نزد آنان از جايگاه و قداست خاصى برخوردار است، ارائه كند.

نگارش اين اثر بزرگ هفده سال؛ يعنى از سال1289 تا1306ق به طول انجاميده است.

ساختار

اين مجموعه در سه بخش تنظيم شده است: بخش اول: مرآت مكه كه دو جلد از كتاب را در برمى‌گيرد. بخش دوم: مرآت مدينه، كه آن نيز دو مجلد از كتاب را به خود اختصاص داده و بخش سوم: جزيره العرب كه مجلد آخر اين مجموعه را به خود اختصاص داده است. هر يك از اين سه بخش خود از قسمت‌هاى مختلفى كه مؤلف از آنها با عنوان «وجهه»] باب[ ياد مى‌كند، تشكيل شده و هر يك از اين «وجهه‌ها» نيز به صورت‌هايى فصولى تقسيم شده است. جلد اول اين مجموعه مشتمل بر مقدمه‌اى مفصل در معرفى محتواى كتاب نيز هست كه ظاهرا به قلم دكتر محمد حرب نگاشته شده است.

گزارش محتوا

اين كتاب مجموعه‌اى بسيار مفصل است كه از همان زمان چاپ متن تركي آن در سال 1302 ق. در مطبعه البحريه استانبول اثري شناخته شده و قابل استفاده بوده است. در همان دوران قاجار، مجلدي از آن با عنوان «مرآه الحرمين» كه بخش مكه آن بود، توسط عبدالرسول منشي به فارسی ترجمه و چاپ شد كه اخيرا توسط آقای جمشيد كيانفر تصحيح و ضمن منشورات ميراث مكتوب در تهران (1383) به چاپ رسيده است.

«مرآة مكه» عنوان مجلد اول و دوم اين مجموعه است. در ابواب و فصول متعدد اين مجلد كه به مكه مكرمه اختصاص يافته، مؤلف درباره هر چيزى كه به نحوى با مكه معظمه مرتبط است، سخن مى‌گويد. از آغاز پيدايش اين شهر در زمانه‌اى قديم گرفته تا وضعيت آن در زمان مؤلف و نيز معرفى ساكنان اين شهر و عادات و رسوم ايشان، موقعيت جغرافيايى، حدود، ثغور و نيز منازل و خانه‌ها و راه‌هاى مكه.

در ادامه مؤلف درباره نام‌هاى مكه و القاب آن و نيز سبب ملقب ساختن مكه به هر يك از اين القاب سخن گفته و به داستان آغاز بناى كعبه توسط ملائكه الهى و نيز تجديد بناى آن در زمان حضرت آدم عليه‌السلام و تجديد بناى آن در زمان حضرت ابراهيم عليه‌السلام اشاره كرده و به مناسب يادكرد ابراهيم خليل، به تفصيل درباره ميلاد و رشد و بالندگى حضرت تا هنگامى كه به پيغمبرى برگزيده شد، داستان حضرت اسماعيل، معرفى چاه زمزم و نام‌هاى مختلف آن و سبب نامگذارى زمزم به هر يك از نام‌هاى مذكور و...سخن مى‌گويد. وى همچنين به يازده بار تجديد بناى كعبه تا زمان خود اشاره مى‌كند. مؤلف در اين قسمت از كارهايى كه در جهت توسعه بيت‌الله الحرام از قديم الايام تا زمان وى صورت گرفته و نيز تلاش‌هايى كه در راستاى تعمير و آبادانى و نيز چراغانى و تزيين كعبه معظمه به نحوى كه شايسته اين مكان مقدس باشد، صورت گرفته سخن مى‌گويد.

از ديگر مطالبى كه در اين بخش بدان پرداخته شده، معرفى پوشش‌ها (پرده‌هاى) كعبه و نيز معرفى كسانى كه اين پوشش‌ها را به كعبه اهدا نموده‌اند و نيز نوع پارچ‌هاى كه در تهيه اين پرده‌ها به كار رفته، توصيف بخش‌هاى مختلف بيت‌الله الحرام، درها و نام‌هاى هر يك، ستون‌ها و شمار آنها، قبه‌ها و شمار آنها، مأذنه‌ها و نام‌هاى هر يك و... مى‌باشد. در ادامه به بيان فضائل مكه و مساجد موجود در آن و نيز معرفى كوه‌ها و... در مكه پرداخته شده است. در مقام مقايسه فضيلت مكه با مدينه، مؤلف با استناد به روايتى كه در آن نماز در مسجدالنبى برتر از هزار نماز در ساير مساجد، جز مسجدالحرام دانسته شده است، به برترى مسجدالحرام و به تبع آن مكه بر مدينه استدلال مى‌كند. وى همچنين به حكمت‌هاى قرار گرفتن مسجدالحرام و مكه مكرمه در بيابان خشك و لم يزرع اشاره مى‌كند.

«مرآة المدينه» عنوان مجلدات سوم و چهارم اين مجموعه است. مؤلف چنانكه خود در مقدمه اين بخش از كتاب يادآور شده، از كتاب «خلاصه الوفا بأخبار دار المصطفى» سمهودى، بهره فراوان برده است. در ابواب و فصول مختلف اين بخش مطالب ذيل بيان گشته است:

باب اول:

فصل اول از اين بخش، به معرفى مدينه النبى اختصاص يافته و درباره جغرافياى اين شهر، حدود و ثغور آن، اختصاص يافته است.

در فصل دوم به آب و هواى گرم آن، مهم‌ترين محصولات كشاورزى مدينه و... پرداخته شده است.

در فصل سوم، از کیفیت قراردادن فرزندانى كه از دنيا مى‌روند، بعد از خواندن نماز ميت، در پوشش پارچه‌اى قبر مطهر پيامبر سخن گفته شده است.

در فصل چهارم، به نحوه استقبال مردم مدينه از ماه مبارک رمضان سخن گفته شده است.

در فصل ششم، به نحوه اداى نماز صبح در ماه رمضان و نيز نماز عيد فطر و...اشاره شده است.

فصل هفتم، به معرفى مسجدالنبى و موقعيت آن، مساحت و درهاى پنجگانه آن اختصاص يافته است.

در فصل هشتم، به معرفى حجره نبوى و درهاى چهارگانه آن؛ يعنى باب فاطمه(س)، باب الشامى، باب الروضه و باب الوفود پرداخته شده است.

در فصل نهم به توصيف برگزارى نماز جمعه در مسجد نبوى پرداخته شده است.

باب دوم:

در فصل نخست به بيان رواياتى كه در آنها نسبت به بار سفر بستن به مدينه منوره ترغيب و تشويق شده، پرداخته مى‌شود.

در فصل دوم، به بيان فضايل مسجد و منبر و روضه نبوى اشاره شده است.

باب سوم، به معرفى نام‌هاى مختلف مدينه و سبب تسميه اين شهر بدين نام‌ها اختصاص يافته است.

در فصل اول از نام‌هاى مختلف مدينه، كه بالغ بر نود و هفت اسم است، به ترتيب حروف الفباء ياد شده است. برخى از اين اسامى عبارتند از: أثرب، أرض الله، أكاله البلدان، الجليله، شافيه و...

در فصل دوم، فضايل مدينه منوره نسبت به ساير شهرها بيان و مقايسه‌اى مابين مدينه و مكه مكرمه از جهت فضيلت و برترى صورت گرفته است.

در فصل سوم، مؤلف درباره كسانى كه در طول تاريخ مدينه را به عنوان اقامتگاه خود اختيار كرده‌اند، سخن مى‌گويد.

در فصل چهارم، از مهم‌ترين محصولات كشاورزى مدينه و نيز پاکى خاک اين شهر و شفابخش بودن آن سخن به ميان آمده است.

در فصل پنجم، درباره نجات يافتن مدينه از شر فتنه دجال در آخرالزمان و نيز مرض طاعون به بركت دعاى پيامبر اكرم(ص) سخن گفته شده است.

فصل ششم، به موضوع حدود حرم نبوى و نيز حرمت آن اختصاص يافته است.

در فصل هفتم، درباره احكام شرعى مربوط به حرم نبوى سخن گفته شده است.

در فصل هشتم، به بيان احكامى كه به اين شهر مقدس اختصاص دارد، پرداخته شده است.

در فصل نهم، مؤلف به بيان مطالبى درباره حوادث عجيب و غريبى كه در مدينه روى داده است، مى‌پردازد.

و در فصل دهم، به موضوع برافروخته شدن آتشى در مدينه قبل از آغاز قيامت و نيز اطفاء آن پرداخته شده است.

باب چهارم، به موضوع تاريخ مدينه منوره و روستاهاى آن و نيز عادات و رسوم ساكنان آنها اختصاص يافته است.

در فصل اول اين باب، مؤلف درباره تاريخچه مدينه از گذشته‌هاى دور و نيز بعد از طوفان نوح سخن گفته و در فصل دوم به بيان داستان دو قبيله أوس و خزرج و نيز ساير قبايلى كه به مدينه مهاجرت كرده‌اند پرداخته و از برخى از اين قبايل نام مى‌برد.

در فصل سوم، درباره وضعيت قرى و منازلى كه قبيله أوس در اطراف مدينه بنا نهادند، سخن گفته شده است. در فصل چهارم نيز درباره کیفیت اداره اين قرى و منازل و اماكن مسكونى مطالبى بيان گرديده است.

فصل پنجم، به موضوع مهم «ايام العرب» و جنگ‌ها و وقايع بزرگ روى داده در اين شهر اختصاص يافته است.

باب پنجم، ويژه وقايع مدينه كه همزمان با هجرت پيامبر اكرم(ص) به اين شهر روى داده‌اند، اختصاص يافته است.

در فصل نخست اين باب درباره بيعت انصار و نيز دعوت اهل مدينه به اسلام توسط مصعب بن عمير سخن گفته شده است.

در فصل دوم، به موضوع هجرت پيامبر(ص) از مكه به مدينه پرداخته شده است.

در فصل سوم، به گزارش اجمالى وقايعى كه در ساليان حضور پيامبر در مدينه اتفاق افتاده، پرداخته شده است.

باب ششم، به موضوع مسجد نبوى اختصاص يافته است.

در فصل اول، درباره زمينه‌هاى شكل‌گيرى بناى مسجد نبوى در مدينه سخن گفته شده است.

در فصل دوم، درباره توسعه مسجد نبوى و در فصل سوم، درباره مكان‌هايى كه پيامبر(ص) در آنها نماز گزارده، سخن گفته شده است.

در فصل چهارم، درباره لوحى چوبى با نام «جزعه» كه قبل از وقوع آتش سوزى در مسجد نبوى وجود داشته و در آن زمان از آن با عنوان «خرزه فاطمه الزهراء» ياد مى‌شده، سخن گفته شده است.

در فصل پنجم، به اسباب و علل تأسيس مسجد و منبر نبوى اشاره شده است.

در فصل ششم و هفتم، به دفعات تجديد بناى مسجد نبوى و نيز شمار ستون‌هاى موجود در آن اشاره گرديده است.

در فصل هشتم و نهم، به توصيف مقام نبوى و نيز حجره نبوى، مكان و مقام اهل صفه، معرفى اهل صفه و توصيف وضعيت ايشان و...پرداخته شده است.

در فصل دهم، خانه فاطمه زهرا(س)، كه نزديك‌ترين خانه به حجره نبوى بوده و پيامبر اكرم از وضعيت خانه مذكور و نيز احوال صديقه طاهره مرتب پرس و جو ميكرده‌اند، توصيف شده است.

باب هفتم به موضوع توسعه مسجد نبوى در زمان‌هاى مختلف اختصاص يافته است.

در باب هشتم مؤلف درباه مقام نبى مكرم(ص) و علامتى كه به وسيله آن مى‌توان جهتى كه سر مبارک پيامبر به سوى آن قرار گرفته را تشخيص داد و نيز درباره حجر ابراهيم و...سخن گفته است.

در باب نهم مؤلف درباره اشياء قيمتى حجره نبوى نظير مصحف‌ها، شمعدان‌ها، نقره‌جات و...سخن مى‌گويد.

در باب دهم، مؤلف بار ديگر به تفصيل درباره حجره نبوى مطالبى را بيان مى‌كند.

در باب يازدهم درباره واقعه آتش‌سوزى در مسجد نبوى و تجديد بناى مسجد پس از اين واقعه سخن گفته شده است.

در باب دوازدهم، درباره کیفیت مفروش ساختن حجره نبوى و توجه ويژه به پاکيزگى اين مكان و معطر ساختن آن و نيز اهتمام خاص به تزيين و محافظت آن و...سخن گفته شده است.

در باب سيزدهم، درباره منازل و خانه‌هايى كه به مسجد نبوى اشراف داشته و... مطالبى بيان گرديده است.

در باب چهاردهم، درباره مساجدى كه پيامبر اكرم در آنها نماز گذارده، مطالبى بيان و مسجد قبا به تفصيل توصيف شده است.

در باب پانزدهم، درباره كوه احد و و جه تسميه آن سخن گفته شده است.

در باب شانزدهم، درباره بازارهاى مدينه و نيز چاه‌ها و چشمه‌هاى آب موجود در اين شهر و نيز چشمه‌هاى منسوب به پيامبر اكرم(ص) نظير: عين الخيف، عين الأزرق و جز آن سخن گفته شده است.

در باب هفدهم، به معرفى مساجدى كه در بين راه مكه و مدينه وجود داشته و به پيامبر منسوب است و نيز مساجدى كه ايشان در آنها نماز گزارده‌اند و...پرداخته شده است.

در آخرين باب هم، مؤلف به معرفى وادى‌هاى مدينه؛ از جمله وادى عقيق و نيز چراگاه‌ها و كوه‌هاى اطراف مدينه مى‌پردازد.

صفة جزيرة العرب

در اين بخش از مجموعه حاضر، مؤلف درباره جزيره‌العرب از تمامى جنبه‌ها؛ اعم از موقعيت جغرافيايى، حدود طبيعى، تاريخچه جزيره العرب از دورترين زمان‌ها تا زمان سلطان عبدالحميد ثانى، سخن گفته و درباره پادشاهان و حكامى كه اداره امور اين منطقه را به عهده گرفته و نيز احوال ساكنان آن و عادات و رسوم و...ايشان مطالبى را بيان مى‌دارد.

در فصل نخست اين بخش، مؤلف درباره انساب عرب‌هاى اوليه ساكن جزيره العرب؛ يعنى عرب بائده، عرب عاربه، عرب مستعربه و عرب مستعجمه سخن گفته است.

در فصل دوم، به وصف احوال قبايل عرب در دوران جاهليت و اسلام پرداخته شده است.

در فصل سوم، پادشاهان و حكام جبّارى كه قبل از اسلام بر جزيره العرب حكم رانده‌اند، معرفى گرديده‌اند.

در باب دوم، به معرفى خلفا و پادشاهان مسلمان كه در اين سرزمين به حكومت رسيده‌اند، پرداخته شده است.

در فصل نخست اين باب به يادكرد ميلاد نبى مكرم اسلام(ص) و نيز معرفى سيره ايشان و جريان بعثت و هجرت و غيره پرداخته شده و در ادامه از خلافت خلفاى راشدين و نيز امرايى كه در مكه به حكومت رسيده‌اند سخن گفته شده است.

در فصل دوم به معرفى بنوزيد و بنومهدى كه در يمن خروج نمودند، پرداخته شده است.

در فصل سوم، به جريان ظهور طائفه قرمطيان در حجاز، فرقه‌اى كه در خارج از سرزمين حجاز ساكن بودند، پرداخته شده و از شرارت‌هاى ايشان از جمله هجوم به مكه و كندن حجرالاسود از مكان خودش و نيز عقائد اين گروه سخن به ميان آمده است.

در باب سوم، مؤلف درباره وضعيت جغرافيايى جزيره العرب و حدود آن، درياهايى كه اين سرزمين را در برگرفته‌اند، جغرافياى طبيعى دو شهرِ جده و طائف و معرفى ينبع و رابغ و خيبر و حناكيه مطالبى را بيان مى‌دارد.

در باب چهارم به معرفى شاهراه‌هاى جزيره‌العرب؛ يعنى راه سلطانى، راه فرع، راه مدينه كه «غاير» ناميده مى‌شود، راه شرقى بين مدينه و مكه و راه «ينبع البحر» و نيز ساير راه‌هايى كه به مكه ختم مى‌شود، پرداخته شده است.

در باب پنجم، به معرفى قبايلى كه در جزيره العرب سكنى گزيده‌اند، پرداخته شده و درباره تاريخ هر يك از قبايل و نيز عادات و رسوم و شعب آنان و... سخن گفته شده است.

در اين باب، همچنين مؤلف به نكات ارزندهاى درباره عادات و مذاهب عرب‌هاى قديمى ساكن جزيره العرب اشاره مى‌كند

اهميت

بدون ترديد اين كتاب مفصل‌ترين اثر تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه‌ای است كه در پايان دوره عثماني تألیف شده و از هر جهت قابل اعتنا مى‌باشد. تألیف آن در اين مقطع سبب شده است تا مؤلف ضمن آشنايي با تاريخ‌نویسی جديد به تحقيق و تتبع ميداني پرداخته و در عين حال از متون در دسترس نيز در تألیف آن استفاده كند.

وضعيت كتاب

كتاب حاضر كه زير نظر دكتر محمد حرب توسط سركار خانم دكتر ماجده مخلوف، آقايان دكتر حسين مجيب مصرى و دكتر عبدالعزيز عوض از تركى به عربى برگردانده شده، مشتمل بر پاورقى‌هايى به قلم مؤلف و فهرست مطالب مى‌باشد.

منابع مقاله

1- مقدمه محقق بر كتاب.

2- متن كتاب.

3- سايت كتابخانه تخصصى تاريخ اسلام و ايران.

وابسته‌ها

مرآة الحرمین (سفرنامه مکه)