موسوعة الإمام السيد عبدالحسين شرف‌الدين

موسوعة الإمام السيد عبدالحسين شرف‌الدين مجموعه آثار علامه سيد شرف‌الدين عاملى (1290- 1377ق) مى‌باشد كه توسط بخش احياء تراث اسلامى «مركز العلوم و الثقافة الإسلامية» بيروت گردآورى و به زبان عربى منتشر شده است. «سيد منذر حكيم» در مقدمه مفصلى شرح حال، حيات علمى و آثار علامه شرف‌الدين را مورد بررسى قرار داده است.

موسوعة الإمام السيد عبدالحسين شرف‌الدين
پدیدآوران	حکیم، سید منذر (نویسنده) مرکز العلوم والثقافة الاسلامية. قسم إحیاء و التراث الإسلامی (گردآورنده و محقق) شرف‌الدین، سید عبدالحسین (نویسنده)
ناشر	دار المؤرخ العربي
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1431 ق
چاپ	2
موضوع	اسلام - مجموعه‌ها اسلام - مسایل متفرقه شرف‌الدین، سید عبدالحسین، 1873 - 1958م. - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	11
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏4‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ش‎‏4‎‏م‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

اثر حاضر در يازده جلد تدوين شده است. از ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه ضمن گردآورى تمامى كتاب‌هاى علامه شرف‌الدين، با خاندان و بازماندگان ايشان در لبنان ارتباط برقرار گرديد و در نتيجه، برخى دست‌نوشته‌ها و اجازاتى كه چاپ نشده بود و نيز مقالاتى كه در مجله «العرفان» چاپ شده بود به دست آمد

البته گردآورنده به اين نكته اشاره دارد كه هنوز برخى آثار علامه به دست نيامده و در صورتى‌كه پى‌گيرى ثمر دهد، در چاپ‌هاى بعدى، دستاورها و آثار به دست آمده، افزوده خواهد شد. برخى آثار مخطوط و منتشر نشده كه علامه در كتاب «بغية الراغبين» از آن‌ها نام برده و همگان بر فقدان آن‌ها گمان داشتند، شناسايى شده است؛ مانند: «تحفة المحدثين»، «الفضائل الملفّقة» و «الأسئلة و الأجوبة»

ترتيب آثار علامه در چاپ كنونى، بر حسب اهميت موضوعى و پژوهشى و شيوه تحقيق بوده است و برخى مجلدات، دو عنوان يا بيشتر را دربرمى‌گيرد. يك مجلد نيز مختص مقالات و مجلدى ديگر، سخنرانى‌ها، نامه‌ها، اجازات و تقريظات علامه است. «بغية الراغبين» و ملحقات آن نيز به‌طور جداگانه در دو مجلد آمده است

گزارش محتوا

آثار گردآمده در اين دايرةالمعارف، به ترتيب جلدهاى كتاب عبارتند از:

جلد صفر (مدخل): اين جلد، به زندگى‌نامه علامه شرف‌الدين اختصاص داده شده است. نویسنده (سيد منذر حكيم) در اين جلد، به تبارشناسى جنبش اصلاح‌گرى پرداخته، ضمن بيان نقش و تأثير علامه، كسانى را كه پيش از وى در اين راه گام نهادند (همچون ميرزاى شيرازى صاحب فتواى تنباكو يا سيد جمال‌الدين اسدآبادى) يا بعدها اين راه را ادامه دادند (مانند: سيد محمدسعيد حبّوبى در عراق) معرفى كرده است

همچنين در اين جلد، اوضاع بين‌المللى در زمان حيات علامه گزارش و به استعمار غرب و سقوط دولت عثمانى، اشاره شده است. نویسنده سپس به جهاد و مبارزه علامه شرف‌الدين بر ضد استعمار در سوريه و لبنان پرداخته و آزار و اذيت‌هايى را كه در اين راه تحمل كرده و همچنين تبعيد وى را گزارش كرده است. سپس به گزارش اقدامات و فعالیت‌های اجتماعى فرهنگى وى، از جمله مؤسسات خيريه و مدارسى كه ايشان راه‌اندازى كرده‌اند، پرداخته شده است

جلد اول، (المراجعات): اين جلد، دربردارنده مباحثى درباره امامت، طبق مذهب شيعه و تحقيق جانشينى و خلافت پيامبر(ص) و... مى‌باشد كه در 112 عنوان نامه بين علامه شرف‌الدين و شيخ سليم بشرى (رئيس وقت دانشگاه الازهر) رد و بدل شده است. زبان نامه‌ها ادبى، زيبا و محكم و مطالب مطرح شده در آن، غنى و سرشار است. سؤال‌هاى مهمى كه در بحث امامت مطرح است، در اين كتاب، به خوبى و اتقان پاسخ گفته شده است

جلد دوم، (النص و الاجتهاد): اين جلد، بيان صد مورد از اجتهاد خلفا و صحابه در برابر نصوص است. نقد و بررسى اصل مبحث، يعنى اجتهاد در مقابل نص و موارد مورد بحث، چارچوب كتاب را در هفت فصل، تشكيل مى‌دهد. نگارنده اين اثر را در 85 سالگى نوشته و تجارب بيش از نيم قرن خود در پژوهش و تحقيق را در آن به نمايش گذاشته است

جلد سوم: «الفصول المهمّة»، «أبوهريرة»:

اين جلد، دو عنوان از آثار علامه را دربردارد:

الف) «الفصول المهمّة في تأليف الأمة»: بحث‌هايى درباره برخى مسائل اختلافى بين شيعه و سنى در اصول و فروع دين و حقايق تاريخى با استناد به عقل و نقل و استنتاج است. اين كتاب در دوازده فصل تدوين شده و منشور وحدت و برادرى و بيانه اسلامى و حقايق بسيارى براى آگاهاندن اهل سنت و شيعه در اين كتاب، گردآمده است

ب) «أبوهريرة»: اين اثر در چند فصل، شرح حال جامع و تحليلى ابوهريره از روزگار پيامبر(ص) تا عصر معاويه است و درباره ميزان اعتبار احاديث او سخن مى‌گويد. در پايان براى نمونه به تحقيق و نقد چهل حديث از 5374 حديثى پرداخته كه از وى نقل شده است. نگارش اين اثر به خوبى مى‌نماياند علامه شرف‌الدين در احاديث و اسناد اهل سنت، بسيار مهارت دارد، نيز گستره اطلاعات و آگاهى بسيار ايشان را مى‌رساند

جلد چهارم: اين جلد، پنج عنوان را دربردارد، از جمله:

الف) كلمة حول الرؤية: بررسى اينكه آيا رؤيت خدا ممكن است؟ همچنين مباحثى همچون: اختلاف مسلمانان در امكان و امتناع رؤيت و نقل گفته‌هاى آنها، استدلال عالمان شيعى بر امتناع رؤيت با نگرش عقلانى و استدلال به قرآن، طرح استدلال فخررازى و پاسخ مستدل به وى، نصوص امامان در امتناع رؤيت را دربردارد

ب) «فلسفة الميثاق و الولاية»: جواب‌هاى مستند و مبسوط به پرسش‌هايى است كه از مرحوم شرف‌الدين درباره تفسير آيات ولايت كرده‌اند. در ادامه، شيوه شرف‌الدين در تفسير، آنگاه تحليل و بيان فلسفه ميثاق و ولايت آمده است

ج) «اجوبة مسائل موسى جارالله»: كتاب در پاسخ به پرسش‌ها (و در واقع شبهات و تهمت‌هاى) موسى جارالله، يكى از علماى سنى نوشته شده است. وى به كشورهاى اسلامى و غيراسلامى، مسافرت‌هايى كرد و از اوضاع و احوال مسلمانان، اطلاعاتى به دست آورد، سپس با طرح پرسش‌هايى از علماى شيعى پاسخ خواست. اثر حاضر بيست پاسخ به وى است

د) «الى المجمع العلمي العربي بدمشق»: اين اثر رديه‌اى بر تهمت‌هايى است كه رئيس مجمع علمى عربى، على محمد كردعلى به شيعه نسبت داده است. علامه شرف‌الدين در پى نشر مطالبى تفرقه‌انگيز و اتهاماتى به شيعه در يكى از نشريات وابسته به آن مجمع، ضمن ابراز شگفتى و تأسف از تك‌روى برخى اعضا، بر نقاط وحدت مذاهب اسلامى پافشرده، به پاسخ شبهات مى‌پردازد

ه) مسائل فقهية: اين اثر مجموعه بحت‌هايى است كه علامه در مجله «العرفان» منتشر كرده است و به بيان چند فرع فقهى مورد بحث و اختلاف شيعى و سنى پرداخته، با دلايلى روشن، حقانيت و مستدل بودن اين فروع را بنابر مذهب جعفرى ثابت مى‌كند

جلد پنجم: اين جلد، شامل دو عنوان زير است:

الف) «الكلمة الغراء في تفضيل الزهرا(س)»: اين اثر، در اثبات برترى حضرت زهرا(س) بر ديگر زنان، با تسمك بر آيات و روايات وارده در شأن ايشان است. اين رساله گرچه مختصر و كوتاه مى‌باشد، اما پرمحتوا، مستدل و غنى است

ب) «المجالس الفاخرة في مآتم العترة الطاهرة»: اين كتاب در اصل در چهار جلد تدوين شده بود: سيره پيامبر(ص) (جلد يكم)، احوال اميرمؤمنان(ع)، فاطمه زهرا(س) و امام حسن(ع) (جلد دوم)، احوال امام حسين(ع) (جلد سوم)، احوال ديگر امامان(ع) (جلد چهارم). اين اثر، در آشوب سال 1337ق به هنگام غارت كتابخانه ايشان، گم شده يا از بين رفته است. كتاب حاضر مقدمه اثر درباره فضيلت گريه بر امام حسين(ع)، اسرار شهادت و فلسفه آن مى‌باشد. همچنين دربرگيرنده پنجاه مجلس، مطالبى متناسب با دهه محرم و مجلس روز عاشوراست كه برخى از شاگردان و ياران علامه شرف‌الدين گردآورده‌اند

جلد ششم، «مقالات»: دربردارنده پانزده مقاله است. از اين‌رو اين جلد با عنوان «مقالات» چاپ شده است. برخى از اين مقالات و نامه‌ها بيشتر در مجله «العرفان» و بعضى به‌گونه مستقل چاپ شده است. عناوين اين مقالات به ترتيب عبارتند از:

«تأليف الأمة»: بحثى درباره برخى مسائل اختلافى بين شيعه و سنى در اصول و فروع دين و حقايق تاريخى است، با استناد به عقل و نقل و استنتاج و تحليل. مقاله در نخستين سال انتشار «العرفان» چاپ شده، بعدا به اثر ارزشمند «الفصول المهمه فى تأليف الامه» تبديل شد. در تحقيق اين اثر، ضمن اشاره به پيشينه عنوان، بحث‌هايى با عنوان اسلام، دين اجتماعى و همگرايى و نشان دين آورده شده است

«مودة اهل‌البيت(ع) فريضة»: در بحث مودت اهل‌بيت(ع) به عنوان يك فريضه و واجب دينى، نصوصى از سنى و شيعى آورده شده، اشكالاتى كه به آيه 23 سوره شورا وارد شده، پاسخ داده شده است. اين آيه درباره اهل‌بيت(ع) است. تفصيل اين مطلب، در معرفى «الكلمة الغرّاء في تفضيل الزهرا(س)» آمده است

«عصمة اهل‌البيت(ع) بنص الكتاب»، «الصلاة على اهل‌بيت(ع) فريضة»، «ثبوت الإمامة لعلى(ع) بنص الكتاب»، «بينة الوحى و شهادتها بأنّ علياً(ع) و شيعته خير البرية»، «فريضة ما أدّاها الاّ على(ع) او آية لم يعمل بها غيره»، «عقيلة الوحي زينب(س) بنت اميرالمؤمنين علي بن ابى‌طالب(ع)»، «صلح الحسن(ع)»، «زكاة الأخلاق»، «بغية الفائز في جواز نقل الجنائز»، «ثبت الإثبات في سلسلة الرواة»، «تحفة المحدثين فيما أخرج عنه الستة من المضعّفين»، «الفضائل الملفقه و الأحاديث المختلفة» و «مختصر الكلام في مؤلّفي الشيعة من صدر الإسلام»، عنوان ساير مقالات اين اثر مى‌باشد

جلد هفتم، «بغية الراغبين في سلسلة آل شرف‌الدين»: كتابى ادبى، تاريخى و رجالى در شرح حال عالمان خاندان شرف‌الدين و خاندان صدر و ذكر احوال و آثار استادان و شاگردان آنهاست

جلد هشتم، «ملحقات بغية الراغبين»: علامه شرف‌الدين در زمان حياتش نتوانست بغيه الراغبين را چاپ و منتشر كند، اما فرزندش (سيد عبدالله) با افزوده‌هايى (با نام ملحقات) اثر را به چاپ رساند. اضافات درباره ديگر شخصيت‌هاى خاندان شرف‌الدين و آل صدر است كه علامه بدان‌ها اشاره نكرده بود

جلد نهم، «اسناد، سخنرانى‌ها، نامه‌ها، اجازات و تقريظات»: اين جلد دربردارنده اسنادى ارزشمند (عكس، نامه، پيام، خطابه، بيانيه‌ها و...) از علامه است. همچنين شامل نامه‌هايى است كه ديگران برایشان نوشته‌اند، كه به ترتيب موضوعى مى‌باشد

جلد دهم: دربردارنده فهرست‌هاى فنى اعم از روايات، اعلام، كتب، اماكن، اسناد و... است

وضعيت كتاب

پاورقى‌هاى مؤلف از پاورقى‌هاى گروه تحقيق جداست، چنان كه متن داراى سه قسمت مى‌باشد: متن اصلى، پاورقى مؤلف و پاورقى پژوهش

آيات، روايات، اقوال، اشعار و هر مطلبى كه نيازمند مراجعه و مستندسازى بوده پژوهش شده و در پاورقى آمده است. همچنين تمامى مصادر مذكور در متن آثار، يافت شده و برخى منابع ديگر از مصادر اهل سنت، اضافه گرديده است.

اگر اثر چند چاپ داشته، نسخه‌ها مقابله شده و در صورت بروز اختلاف، درست‌ترين نوشته انتخاب گرديده است. همچنين واژه‌هاى مشكل، شرح شده، متن و حاشيه‌ها سروسامان داده شده و حتى از دست‌نويس برخى كتاب‌ها مثل «بغية الراغبين و المراجعات» استفاده شده است

فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد و فهارس كل مجموعه، در جلد دهم آمده است كه شامل فهارس زير مى‌باشد: فهرست آيات؛ روايات؛ آثار از پيامبر(ص)؛ احاديث موضوعه؛ اسماء معصومين(ع)؛ اعلام؛ معدلين و مجروحين؛ كتب وارده در متن؛ شعر؛ اماكن و بقاع؛ حيوانات و فهرست مصادر تحقيق.

سياهه و نمايه آيات، احاديث، اقوال، اشعار، امثال، اعلام و اماكن، نيز سياهه محتواى هر كتاب، تنظيم گرديده است

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. امينى‌پور، عبدالله، «نيم نگاهى به عنوان‌هاى موسوعة الإمام السيد عبدالحسين شرف‌الدين»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: كتاب‌هاى اسلامى، پاييز و زمستان 1384، شماره 22 و 23، ص 21 تا 32.