منجم، اسحاق بن حسین
اسحاق بن حسین منجم مؤلف كتاب جغرافیایی آكام المرجان كه احتمالاً در سدۀ ۴ یا ۵ ق می‌زیسته است.
| نام | منجم، اسحاق بن حسین |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | حسین |
| متولد | سدۀ ۴ یا ۵ ق |
| محل تولد | اهل اندلس یا مغرب |
| رحلت | |
| اساتید | |
| برخی آثار | آکام المرجان في ذکر المدائن المشهورة في کل مکان |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01027AUTHORCODE |
آگاهیهای ما دربارۀ اسحاق كه در برخی مآخذ، به نام او عنوان «منجّم» نیز افزوده شده، بسیار اندک است؛ بنابراین توجه بیشتر پژوهشگران به كتاب بازمانده از او، آكام المرجان، معطوف شده است و در این كتاب مختصر هم آنچه به دوران زندگی وی مربوط باشد، جز به مدد حدس و گمان به‌دست نمی‌آید.
از بررسی دقیق این اثر چنین برمی‌آید كه مؤلف به احتمال بسیار، اهل اندلس یا مغرب بوده است، زیرا افزون بر استفاده از برخی تعبیرات خاص آن منطقه، تفصیلی برخلاف معمول خود دربارۀ اندلس به‌دست می‌دهد كه تا حدی مؤید این نكته است. همچنین با توجه به اینكه وی ذكری از شهر تنّیس افریقا كه در ۲۶۲ق احداث شده، در كتاب خود آورده، می‌توان او را جزو رجال پس از سدۀ ۳ق قرار داد. از سوی دیگر، سكوت او دربارۀ شهر مراكش كه احداث آن در ۴۵۴ق صورت گرفت، تعلق او را به دورانی پس از این تاریخ، بعید جلوه می‌دهد.
گذشته از اینها، ادریسی، از جمله مآخذ خود در تألیف نزهۀ المشتاق، از كتابی بدون عنوان، اثر «اسحاق بن حسن منجم»، یاد می‌كند كه برخی از پژوهشگران به‌رغم مغایرتی كه در این مورد در نام پدر اسحاق وجود دارد، گفته‌اند مقصود مؤلف آكام المرجان است. اما ابن خلدون كه به همین بخش از كتاب ادریسی دربارۀ منابع او استناد كرده، همین نام را به گونۀ ابن اسحاق منجم آورده است و در جای دیگری نیز از همین مقدمه، از ابن اسحاق منجم تونسی نام می‌برد كه به گفتۀ او، از رجال اوایل سدۀ ۷ ق بوده است. كداتسی برای ردّ نظر نالینو كه می‌گوید مقصود ادریسی، همین اسحاق مؤلف آكام المرجان است، احتمال می‌دهد كه مقصود از «اسحاق منجم» نزد ادریسی، نه اسحاق ابن حسین مؤلف آكام المرجان، بلكه ابن اسحاق تونسی است. اما از آنجا كه وفات ادریسی در حدود سال ۵۶۰ق/ ۱۱۶۵م اتفاق افتاده است و با توجه به تصریح ابن خلدون به تعلق ابن اسحاقِ مذكور به اوایل سدۀ ۷ق، احتمال كداتسی بی‌وجه به‌نظر می‌رسد. ادریسی در اثر دیگر خود، انس المهج نیز از «اسحاق بن حسین منجم» نام برده است. اما استفادۀ ادریسی از آكام المرجان بعید به نظر می‌رسد، خاصه كه او به منابع كتاب اسحاق دسترسی داشته، و خود به شماری از آنها در صدر كتاب اشاره كرده است؛ مگر آنكه فرض كنیم، آكام المرجانِ موجود، نسخۀ مختصر شده‌ای از كتابی مفصل‌تر است كه مورداستفادۀ ادریسی قرار گرفته بوده است. به هرحال، در اینكه همین آكام المرجانِ موجود، از مآخذ ادریسی بوده است، دلیل متقنی در دست نیست.
آثار
اثر اسحاق بن حسین كه عنوان كامل آن آكام المرجان فی اوصاف المدائن المشهورۀ فی كل مكان است، چنانكه از نام آن پیداست، نوشتۀ مختصری است دربارۀ شهرهای مشهور در سرزمینهای اسلامی و با شرحی مختصرتر دربارۀ برخی نقاط دیگر. تنها نسخۀ شناخته شده از این كتاب در آمبروزیاناست و آنجلا كُداتسی، خاورشناس ایتالیایی، متن آن را با مقدمۀ دقیقی در وصف نسخه و تحلیل موارد آن، در ۱۹۲۹م، ضمن «مجموعۀ لینچئی۱» در رم منتشر كرد؛ اما پیش از او، نالینو و گریفینی نسخۀ كتاب را بررسی و معرفی كرده بودند.