مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى
مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى آخرین اثر قلمى شهید آیت‌اللّه شهید مرتضی مطهرى است. این کتاب در واقع یک دوره اصول عقاید اسلامى است و مطالعه آن براى عارف و عامى سودمند و فرح‌زاست. در اصل، این کتاب شامل هفت مجلد بوده که استاد شهید فرصت نگارش جلد ششم آن یعنى امامت و رهبرى را پیدا نکردند.
| مقدمه‌اى بر جهان‌بینى اسلامى | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مطهری، مرتضی (نویسنده) |
| ناشر | انتشارات صدرا |
| مکان نشر | تهران و قم |
| سال نشر | اسفند 1357 |
| چاپ | دوم |
| کد کنگره | BP 226/2/م6الف8 |
جلد اول
این کتاب در سال‌های متمادی از سوی ناشران مختلف در چندین بار چاپ شده است.
- اثر مذکور در «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» و «مجموعه کتاب‌های انسان و ایمان، انسان در قرآن، زندگی جاوید» و «مجموعه آثار استاد شهید مطهری (جلد دوم)/105» نیز آمده است.
این کتاب که مقدمه‌ای است بر سلسله کتاب‌های بعدی این مجموعه، عهده‌دار تبیین جهان‌بینی اسلامی می‌باشد.
در بخش اول اثر حاضر از تفاوت شعاع آگاهی و سطح خواسته در حیوان و انسان سخن گفته و ملاک امتیاز انسان بر حیوان را علم و ایمان او دانسته است.
در بخش دوم به رابطه علم و ایمان و تأثیر آن دو بر انسان، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
«ایمان مذهبی» عنوان بخش سوم کتاب می‌باشد که در آن به آثار و فواید ایمان پرداخته شده است.
مؤلف این بخش را ذیل سه عنوان «بهجت و انبساط» «نقش ایمان در بهبود روابط اجتماعی» و «کاهش ناراحتی‌ها» توضیح می‌دهد.
در بخش بعدی کتاب که تحت عنوان «مکتب، ایدئولوژی» است، ابتدا در مقدمه، بحث از فعالیت‌های التذاذی - فعالیت‌هایی که انسان تحت تأثیر غریزه و یا عادت برای رسیدن به یک لذت و یا فرار از یک رنج انجام می‌دهد - و فعالیت‌های تدییری می‌باشد و از نقش عقل و اراده در کارهای انسان سخن می‌رود. به دنبال آن ضرورت پیوستن فرد و یا جامعه به یک ایدئولوژی اثبات می‌شود.
در آخرین بخش این کتاب که تحت عنوان «اسلام مکتب جامع و همه‌جانبه» است. از اسلام سخن رفته و تعلیمات اسلامی به سه بخش تقسیم شده است:
- اصول عقاید
- اخلاقیات
- احکام
در ادامه مباحث زیر به اختصار توضیح داده شده است:
لغزشگاه‌های اندیشه از نظر قرآن، تکیه بر ظن و گمان به جای علم و یقین، میل‌ها و هواهای نفسانی، شتابزدگی، سنت‌گرایی و گذشته‌نگری و شخصیت‌گرایی.[۱]
جلد دوم
- این کتاب در سال‌های مختلف، از سوی ناشران متعدد چندین بار چاپ شده است.
- مطالب اثر مزبور در «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی»، «مجموعه آثار استاد شهید مطهری(جلد دوم) / ۱۰۵»، «مجموعه کتاب‌های جهان‌بینی توحیدی، وحی و نبوت» و «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی: جهان بینی توحیدی، زندگی جاوید» ذکر شده است.
در این کتاب طرز نگارش اسلام به جهان، بیان می‌گردد و به همین جهت مسأله توحید، عدل و حکمت بالغه الهی نیز در مطاوی مباحث این کتاب مطرح می‌شود. مؤلف در ابتدا به تعریف جهان‌بینی پرداخته و سپس از اهمیت جهان‌بینی و این که همه آیین‌ها و مکتب‌ها و فلسفه‌های اجتماعی بر نوعی جهان‌بینی بنیان نهاده شده‌اند، سخن به میان می‌آید و به دنبال آن، تفاوت «جهان احساسی» با «جهان‌بینی» بیان می‌شود. سپس انواع جهان‌بینی (علمی، فلسفی و مذهبی) مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.
«اما این که یک جهان‌بینی خوب و عالی چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟»، سؤالی است که در قسمت بعد به آن پاسخ داده می‌شود و پنج مشخصه برای آن ذکر می‌گردد.
در قسمت بعدی جهان‌بینی توحیدی به عنوان تنها جهان‌بینی خوب و عالی -با توجه به دارا بودن پنج ویژگی - معرفی می‌گردد و جهان‌بینی اسلامی که خود، یک جهان‌بینی توحیدی است، مورد بحث قرار می‌گیرد.
در بخش دوم تحت عنوان «جهان‌بینی واقع‌گرا» اسلام به عنوان یک دین حقیقت‌گرا و واقع‌گرا، معرفی می‌گردد و به تشریح خصوصیات واقعیت‌هایی که انسان از راه حواس خود درک می‌کند، می‌پردازد و سپس خدا به عنوان واقعیت مطلق و مبدا، مورد بحث قرار می‌گیرد و از صفحات ثبوتیه و سلبیه او سخن می‌رود و «یگانگی خدا» و بحث عبادت و پرستش مطرح می‌شود.
بخش بعدی پیرامون «مراتب و درجات توحید» است و تأکید شده که موحد واقعی برای رسیدن به این مقام، باید همه مراحل توحید را طی کند. در این جا توحید ذاتی، صفاتی،افعالی و توحید در عبارت مورد بحث قرار گرفته و در پایان، مسأله «به یگانگی رسیدن واقعیت وجودی انسان در یک نظام روانی و در یک جهت انسانی و تکاملی» و نیز «رسیدن جامعه انسان به یگانگی و یکپارچگی در یک نظام اجتماعی هماهنگ تکاملی» مطرح می‌شود و سه نظریه ماتریالیسی، ایده‌آلیستی و رئالیستی در اين باره مورد بحث قرار گرفته و تأکید می‌شود که نظریه رئالیستی مورد قبول اسلام است.
در بخش بعدی «مراتب و درجات شرک»، ذاتی، صفاتی، شرک در خلاقیت و شرک در پرستش مورد بحث واقع شده است. در قسمت شرک ذاتی نظریه ماتریالیسی در توجیه نظام عقیدتی جامعه مورد بررسی قرار گرفته و اندیشه مارکسیستی و ماتریالیستم تاریخی رد شده است. در بحث بعدی نیز، از مرز بیان توحید و شرک سخن گفته شده است. در پایان این بخش «وحدت و یگانگی جهان» «غیب و شهادت» و «دنیا و آخرت» مطرح شده و بحث‌هایی راجع به آن آورده شده است.
بالاخره در بخش پایانی کتاب مسأله عدل و حکمت بالفه الهی که یکی از اصول عقاید مذهب شیعه است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.[۲]
جلد سوم
- این کتاب در سال‌های متعدد از سوی ناشران مختلف، چندین بار چاپ شده است.
- این کتاب در «مجموعه آثار استاد شهید مطهری (جلد دوم)/105»، «مجموعه کتاب‌های جهان‌بینی توحیدی، وحی و نبوت» و «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» و نیز بخشی از آن در «مشخصات اسلام» آمده است.
«اعتقاد به وحی و نبوت از نوعی بینش درباره جهان و انسان ناشی می‌شود یعنی اصل هدایت عامه در سراسر هستی»، به همین جهت اولین بخش به «هدایت عامه» اختصاص داده شده است و از آن جا که اصل هدایت عامه، لازمه جهان‌بیتی توحیدی اسلامی است، از این رو اصل نبوت نیز لازمه این جهان‌بینی قلمداد شده و تصریح گردیده است که «موارد کاربرد کلمه وحی در قرآن نیز مؤید اصل هدایت عامه است.»
در این بخش، ویژگی‌ها و اختصاصات همه پیامبران (اعجاز، عصمت، رهبری، خلوص نیت، سازندگی و درگیری و مبارزه) مورد بحث قرار می‌گیرد و پس از آن به جنبه بشری آنها،اشاره می‌شود.
در بخش سوم به نقش تاریخی پیامبران پرداخته شده و سه نظریه معروف در این باره مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد. مؤلف دنباله آن را به کتاب «جامعه و تاریخ» موکول می‌نماید.
در بخش «هدف نبوت‌ها و بعثت‌ها» چهار نظریه در این باره بررسی می‌شود که نظریه چهارم -مبنی بر این که هدف پیامبران به کمال واقعی رساندن هر موجود در حرکت به سوی خدا، خلاصه می‌شود - مورد قبول قرار می‌گیرد.
در بخش بعدی تحت عنوان «دین یا ادیان» از برنامه‌ای که پیامبران برای بشر به نام «دین» آورده‌اند، سخن گفته می‌شود. مؤلف در پی بیان اين نکته است که پیامبران مختلف از حضرت آدم(ع(تا پيامبر اکرم(ص)، همگی یک دین مشترک آورده‌اند. سپس به مسأله ختم نبوت و فلسفه آن اشاره شده است.
در بخش ششم و هفتم معجزه ختمه یعنی قرآن کریم، مورد بحث قرار گرفته و اصالت درخواست کردن معجزه و فلسفه آن و طرح شده و به اشتباهات برخی از نویسندگان در این‌باره پاسخج داده شده است.
مؤلف در بخش بعدی مشخصات اسلام را از سه منظر «شناخت‌شناسی اسلامی»، «جهان‌بینی اسلامی» و «ایدئولوژی اسلامی» ذکرکرده است. بالاخره در آخرین بخش کتاب که تحت عنوان «پیغمبر اکرم» است به سیره و روش زندگی حضرت رسول اکرم(ص) پرداخته می‌شود.[۳]
جلد چهارم
این کتاب در «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی»، «مجموعه کتاب‌های انسان و ایمان، انسان در قرآن، زندگی جاوید» و «مجموعه آثار استاد شهید مطهری (جلد دوم)/ 105» آمده است.
با این که بحث امتیاز و ملاک امتیاز انسان از سایر جانداران، در کتاب «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی: جلد اول: انسان و ایمان/ ۱۲۵» تا حدی مورد بحث قرار گرفته است ولی در این کتاب، انسان و کاوش در ابعاد وجودی وی، به تفصیل و به صورت مستقل مورد بحث قرار می‌گیرد.
در ابتدای کتاب از ارزش‌های انسان - که همانا مدح‌ها و ستایش‌های او در قرآن است - سخن می‌رود و آنها در ۱۴ مورد، با استناد به قرآن ذکر می‌شوند. سپس به ضدارزش‌های انسان -که همان نکوهش‌ها و ملامت‌های او در قرآن است - اشاره می‌شود و در خاتمه بحث، چنین نتیجه گرفته می‌شود که انسان یک موجود چند بعدی بوده و از سه جهت با جانداران دیگر تفاوت دارد:
- ناحیه ادراک و کشف خود و جهان
- ناحیه جاذبه‌هایی که بر انسان احاطه دارد.
- ناحیه کیفیت قرار گرفتن تحت تأثیر جاذبه‌ها و انتخاب آنها
سپس از بحث «پرورش استعدادها» سخن به میان می‌آید و روشن می‌شود که تعلیمات اسلامی به همه ابعاد انسان اعم از جسمی و روحی، مادی و معنوی، فکری و عاطفی و فردی و اجتماعی توجه داشته است.
سپس نویسنده در اين بخش به «نقش مؤثر انسان در ساختن آینده خویش» و «میدان آزادی و اراده انسان» پرداخته است.
در خاتمه این بخش که به تکلیف پذیری انسان اختصاص یافته است، شرایط عمومی و خصوصی تکلیف و صحت تکلیف، مورد بحث قرار گرفته است.
بالاخره در آخرین بخش کتاب - که مفصل‌ترین بخش آن است - «آگاهی‌های انسان» مورد بحث قرار می‌گیرد و خودآگاهی‌های انسان، به دو قسم «مجازی و واقعی» تقسیم می‌شود و خودآگاهی‌های واقعی را در هشت قسم زیر تشریح می‌کند:
خودآگاهی فطری، خودآگاهی فلسفی، خودآگاهی جهانی، خودآگاهی طبقاتی، خودآگاهی ملی، خودآگاهی انسانی، خودآگاهی عرفانی یا عارفانه و خودآگاهی پیامبرانه[۴]
جلد پنجم
- اين کتاب از سوی دفتر انتشارات اسلامی در قطع وزیری و ۲۲۴ صفحه چاپ شده است.
- کتاب فوق در «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» و همچنین «مجموعه آثار استاد شهیدمطهری (جلد دوم) / ۱۰۵» آمده است.
بخش «اسلام و مادیت تاریخی» اين کتاب به صورت مستقل با نام «نظرگاه اسلام پیرامون موضع‌گیری طبقاتی» توسط انجمن اسلامی دانشجویان مدرسه عالی ساختمان در ۵۲ صفحه چاپ شده است. همچنین اين بخش همراه مقاله دیگری در «مشخصات اسلام» و در کتاب «موضع‌گیری طبقاتی و خطابه و منبر» به چاپ رسیده است.
کتاب حاضر حاوی مطالب مفیدی است که با دیدی تحقیقی به جامعه و تاریخ از دیدگاه اسلام نگریسته شده است. استاد آن را در سال‌های ۱۳۵۶ يا ۱۳۵۷ نگاشته و برای چاپ به ناشر سپرده بود. لیکن اندکی پیش از شهادت، کتاب را به منظور تکمیل، پس گرفت که هرگز ممکن نشد.
در بخش اول تحت عنوان «جامعه» از اين مسایل سخن رفته است: جامعه چیست؟، آیا انسان بالطبع اجتماعی است؟ آیا جامعه وجود اصیل و عینی دارد؟، جامعه و سنت، جبر یا اختیار، تقسیمات و قطب‌بندی‌های اجتماعی، یگانگی یا چندگانگی جامعه‌ها از نظر ماهیت و آینده جامعه‌ها.
نویسنده در بخش دوم، تحت عنوان «تاریخ» ابتدا ذیل عنوان «تاریخ چیست؟» سه نوع تعریف، برای تاریخ ذکر کرده و پس از توضیح «مبانی» و «نتایج»، «نظریه مادیت تاریخ» را در ذیل عنوان‌های «بی‌دلیلی»، «تجدید نظر پایه‌گذاران»، «نقض تطابق جبری زیر بنا و روبنا»، «عدم تطابق پایگاه طبقاتی و پایگاه ایدئولوژیکی»، «استقلال رشد فرهنگی» و «ماتریالیسم تاریخی خود را نقص می‌کند» مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در قسمت بعدی این بخش، ذیل عنوان «اسلام و مادیت تاریخی»، ابتدا به طرح سؤالاتی در این باب پرداخته و سپس مواضع موافقان دیدگاه مادی اسلام را در تحلیل تاریخ آورده است و پس از آن به نقد نظریات، پرداخته و دیدگاه خود را در این باره بیان کرده است.
تویسنده در بحث بعدی بخش مزبور معیارهای لازم، برای تشخیص دیدگاه یک مکتب را درباره ماهیت و هویت تاريخ، ذکر کرده و توضیح داده است. این معیارها عبارت‌اند از:
- استراتژی دعوت
- عنوان مکتب
- شرابط و موانع پذیرش
- تعالی و انحطاط جوامع
سپس از «تحوّل و تطوّر تاریخ انسانی» سخن رفته و در بیان اين که «محرک تاریخ چیست؟ و عامل تطور اجتماعی و جلوبرنده تاریخ کدام است؟» به طرح، نقد و بررسی نظرات در این باره می‌پردازد.
صفحات پایانی کتاب با بحثی پیرامون «نقش شخصیت در تاریخ» ناتمام می‌ماند. گویا نویسنده در نظر داشت، مطالب دیگری نیز به این مجموعه اضافه کند.[۵]
جلد ششم
- این کتاب از سوی دفتر انتشارات اسلامی نیز چاپ شده است.
- اثر حاضر «مجموعه کتاب‌های انسان و ایمان، انسان در قرآن، زندگی جاوید» و «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی»، «مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی: جهان‌بینی توحیدی، زندگی جاوید» و «مجموعه آثار استاد شهید مطهری (جلد دوم)/105» آمده است.
- کتاب فوق با نام «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی: جلد هفتم: زندگی جاوید یا حیات اخروی» نیز در ۶۴ صفحه چاپ شده است.
در کتاب حاضر که آخرین بخش از مجموعه «مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی» می‌باشد و به مسأله معاد که یکی از ارکان جهان‌بینی اسلامی به شمار می‌رود، اختصاص يافته است.
در این کتاب به اهمیت مسأله معاد در جهان‌بینی اسلامی و قرآن پرداخته می‌شود و از منبع و منشا ایمان، به حیات اخروی سخن به میان می‌آید، همچنین وحی الهی، مهم‌ترین منبع و منشا ایمان به حیات اخروی معرفی می‌گردد.
در بخش دوم تحت عنوان «ماهیت مرگ» به این سؤال‌ها پاسخ داده شده است: مرگ چیست؟ و آیا مرگ نیستی و نابودی است یا تحول، تطور و انتقال از جایی به جای دیگر؟
بخش سوم، مسایلی از قبیل «عالم برزخ»، «قيامت کبرا»، «رابطه و پیوستگی زندگی این جهان و زندگی آن جهان»، «تجسم و جاودانگی اعمال و مکتسبات انسان»، «وجوه مشترک و وجوه متفاوت زندگی این جهان و زندگی آن جهان» مطرح و مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بالاخره در بخش هشتم که مربوط به «استدلال‌های قرآن» است، با استناد به آیات قرآن، سه نوع استدلال ذکر می‌شود:
- استدلال به این که مانعی در راه قیامت نیست، این در واقع پاسخ کسانی است که قیامت را امر ناشدنی فرض می‌کردند.
- استدلال به این که در همین جهان چیزهایی شبیه به قیامت وجود داشته و دارد.
- استدلال به این که وجود قيامت یک امر ضروری و لازم و نتیجه قطعی خلقت حکیمانه جهان است.[۶]
پانويس
منابع مقاله
باقرزاده ارجمندی، میراحمد، کتاب‌شناسی توصیفی استاد مرتضی مطهری، مؤسسه تحقیقاتی علوم اسلامی – انسانی دانشگاه تبریز (سه علامه تبریزی)، تبریز، چاپ اول، بهار1381ش