مصاحب، غلامحسین
غلامحسین مصاحب (1289-1358ش)، که پدر ریاضیات جدید در ایران لقب گرفته، مردی است که در فرهنگ فارسی نیز مطالعاتی جدی داشته و بر اثر کثرت معلومات و احاطه بر علوم قدیم و جدید و دقت و موشکافی در کار، آثار علمی‌اش کم‌نظیر است و «دایرةالمعارف» فارسی و «مدخل منطق صورت»، از جمله آثار او می‌باشد.
| نام | مصاحب، غلامحسین |
|---|---|
| نام‌های دیگر | Gholamhossein Mosaheb |
| نام پدر | |
| متولد | 1289ش |
| محل تولد | تهران |
| رحلت | ۲۱ مهر ۱۳۵۸ش |
| اساتید | |
| برخی آثار | دایرةالمعارف فارسی |
| کد مؤلف | AUTHORCODE13406AUTHORCODE |
ولادت
غلامحسین مصاحب در سال 1289ش به دنیا آمد. او از خاندانی بود که شخصیت فرهنگی و اجتماعی آنان به 300 سال پیش بازمی‌گردد و عده‌ای از آنها در شمار رجال دانش و فضل و ادب بودند. از جمله ملا مصاحب که در عصر شاه عباس می‌زیست و شاعری بنام بود و یا جد پدری او مرحوم ملا میرزا محمد که از بزرگان علم و دین بود و مقبره‌اش در تخت فولاد اصفهان زیارتگاه است[۱].
تحصیلات
مصاحب، تحصیلات خود را در ایران، فرانسه و انگلستان گذراند و موفق به اخذ درجه دکتری در ریاضیات به سال 1327 از دانشگاه کمبریج شد و رساله پایان تحصیل وی نیز در جلد ششم مجله انجمن فلسفه کمبریج در سال 1950 به چاپ رسید. او دارای هوش و استعداد خارق‌العاده‌ای بود؛ چنان‌که در تمام دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه، تقریبا هر سال دو کلاس را با هم به پایان می‌رساند و در 16 سالگی، دوره دوم متوسطه را با معدلی بیش از نوزده تمام کرد. در روز جشن سالانه که وی نطقی درباره اعتماد به نفس ایراد کرد، وزیر معارف وقت نه‌تنها او را شاگرد اول تهران، بلکه شاگرد اول ایران معرفی کرد و وی به اخذ مدال درجه اول علمی نائل شد. گرچه رشته مخصوص تحصیل و تحقیق او ریاضیات بود، ولی وسعت اطلاعات وی در علوم قدیم و جدید کم‌نظیر بود. او زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی را در حد کمال می‌دانست و با زبان آلمانی هم به اندازه رفع نیاز و درک کتاب‌های ریاضیات و فیزیک آشنا بود. در علوم معقول و منقول و علوم عربی هم تبحر و تحصیلات عمیق داشت، به‌طوری‌که از سوی مرجع وقت شیعیان به دریافت درجه اجتهاد مفتخر گردید[۲].
مشاغل
وی از سال 1306 به خدمت وزارت معارف درآمد و در مشاغل رئیس کل تعلیمات عالیه، مدیر کل فنی و معاون فنی وزارتخانه انجام وظیفه نمود، ولی هیچگاه این مشاغل را جدی نگرفت و دنبال مناصب دنیایی نرفت. در اوایل آن دوران، به مسائل اجتماعی و سیاسی هم گوشه چشمی داشت و مدتی روزنامه‌ای منتشر کرد، اما به‌زودی از این کار منصرف شد و یکسره به کارهای علمی پرداخت. هر چند در هنگام اشتغال به امور اداری هم لحظه‌ای از تحقیق و مطالعه غافل نبود[۳].
جایگاه علمی
وی در میان اساتید و فضلا و محققین، مشار با لبنان بود و بعد از فوت وی دانشمندان و اساتید دانشگاه، کانون نویسندگان و مجله‌های معتبر و وزین، او را استاد علامه، آزاده، دانشمند بی‌نظیر، دانشمند جمیع الجهات، پدر ریاضیات جدید در ایران و نظایر اینها توصیف کردند. در حقیقت می‌توان گفت که شخصیت علمی وی عین خود او و ذات او عین شخصیت علمی‌اش بود. مردی که در عین تحصیل در رشته ریاضی، در فرهنگ فارسی هم مطالعاتی جدی داشت و در مدت 69 سال عمر پربرکتش، بر اثر کثرت معلومات و احاطه بر علوم قدیم و جدید و دقت و موشکافی در کار، آثار علمی‌اش - حتی آنها که مربوط به دوران جوانی اوست - هنوز کم‌نظیر است[۴].
ایشان نخستین کسی بود که منطق صورت به معنی جدید، یعنی منطق ریاضی را وارد فضای فکری ایران کرد. خدمت او در زمینه دایرةالمعارف فارسی به‌راستی عظیم بود و آثاری که در مباحث آنالیز ریاضی و تئوری اعداد و منطق صورت دارد، از جهت جامعیت و حسن تألیف و سهل و ممتنع بودن شاهکار است. اما آنچه که شخصیت او را ممتاز و مشخص می‌ساخت، یکی دقت و وسواس در کار تحقیق بود که حدس و گمان و تخمین و تقریب را در آن راه نمی‌داد (نمونه بارز این امر کتاب حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر است که جلوه‌های ممارست، روحیه و روش علمی در آن مشهود است) و دیگر ابتکار و نوآوری بود که مصداق کامل آن همانا دایرةالمعارف فارسی است. ایشان در این اثر، در زمینه رسم‌الخط فارسی و ضبط علائم و حروف، صاحب رأی و نظر و ابتکار تازه‌ای بود و روش مخصوصش در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی مشخص است. ابداع حروف «ایرانیک» در فارسی بدین منظور که به‌جای حروف «ایتالیک» در متون لاتین قرار گیرد، هم از دیگر ابتکارات ایشان است.
در مورد وضع لغات جدید در برابر تعبیرات و اصطلاحات خارجی که به‌مناسبت احتیاج و لزوم، ناگزیر از به‌کار بردن آنها بود، اسلوب خاصی داشت و سالها بود که به اتفاق جمعی از فضلا و ادب‌دوستان هفته‌ای یک روز - معمولا سه‌شنبه‌ها - جلسه‌ای داشتند و در آن به بحث در مورد این‌گونه لغات می‌پرداختند که از جمله نتایج آن، کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی است که در سال 1338 به چاپ رسید. نام این مجمع را به شوخی «ضرابخانه» گذاشته بودند و لغاتی را که می‌ساختند، «مضروبات» می‌خواندند[۵].
وفات
وی در ۲۱ مهر ۱۳۵۸ش دیده از جهان فروبست[۶].
آثار
- مجله «ریاضیات عالی و مقدماتی»؛
- جبر و مقابله خیام (که شامل متن عربی و ترجمه فارسی رساله خیام در جبر و تاریخ ریاضیات تا زمان خیام است. در این کتاب برای نخستین بار مقام علمی خیام در ریاضیات به‌طور مستقل به زبان فارسی شناسانده شد)؛
- رساله دکتری که در جلد ششم مجله انجمن فلسفه کمبریج در سال 1950م، به طبع رسید؛
- مدخل منطق صورت؛
- حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر؛
- آنالیز ریاضی؛
- تئوری مقدماتی اعداد[۷].
مسئله قابل توجه این است که هرچند دکتر مصاحب، علم را برای نفس علم می‌خواست و به‌غایت آزاده و دارای استقلال طبع بود، اغلب آثار او در مسابقات مهم بهترین کتاب سال در شمار کتاب‌های درجه اول برگزیده می‌شد. اما مهمترین اثر ایشان، «دایرةالمعارف» فارسی است و همان طور که نام ریاضیات جدید در ایران به نام ایشان بستگی دارد، نام «دایرةالمعارف» فارسی نیز از نام مؤسس و بانی آن، یعنی دکتر مصاحب تفکیکناپذیر است[۸].
خود ایشان در فصل دهم، ذیل عنوان اصطلاحات و لغات نو، رئوس عقایدی را که در مدت 40 سال تفکر و تعمق در امور فرهنگی موفق به کسب آن شده، بیان کرده است. به‌طور کلی مدخلی را که خود ایشان در «دایرةالمعارف» فارسی در 18 صفحه نوشته است، بهترین کلید برای دستیابی به خزانه دانش و بینش و اندیشه فرهنگی و آینه عظمت فکری و نظام علمی اوست. آنچه در این مدخل درباره حروف، ارقام، علائم اختصاری، الفبای صوتی، تلفظها، ضبط اعلام و سایر کلمات، ارجاعات، مقالات، اصطلاحات و لغات نو، املا، انشا، رسم‌الخط، نقطه‌گذاری یا سجاوندی و کلمات یونانی و لاتینی می‌بینیم، نموداری است از روش علمی کاملا امروزی و مطابق با اصول جهانی ایشان[۹].