مستوفی، حمدالله
حمدالله مستوفی (680-750ق)، مورخ بزرگ دوره ایلخانان، جغرافیادان، شاعر سدۀ ۸ ق/ ۱۴م
| نام | حمد الله مستوفی، حمد الله بن ابی‌بکر |
|---|---|
| نام‌های دیگر | حمد الله مستوفی، حمد بن ابی ب‍ک‍ر
مستوفی، حمد الله مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی ب‍ک‍ر |
| نام پدر | تاج‌الدین ابی‌بکر |
| متولد | ۶۸۰ق |
| محل تولد | قزوین |
| رحلت | 750ق؛ محله ملک‌آباد قزوین |
| اساتید | |
| برخی آثار | تاریخ گزیده |
| کد مؤلف | AUTHORCODE03629AUTHORCODE |
خاندان
با نام کامل حمدالله (حمد) بن تاج‌الدین، ابوبکر بن زین‌الدین احمد (حمد) بن امین‌الدین ابونصر مستوفى قزوینى، از اعضاى خاندان مشهور «مستوفیان» قزوین است که نسبشان به تصریح خود وی در مواضع متعدد، به حر بن یزید ریاحى، سردار مشهور و آزاده عرب مىرسد. جد اعلاى او [به اصطلاح خودش، چهاردهم پدرش] فخرالدوله، ابومنصور کوفى است که در سال 223ق، به سرکردگى سپاهیان عرب به قزوین آمد. تمامى پسران ابومنصور کوفى نیز لقب «فخرالدوله» داشتهاند. دوره امارت این فخرالدوله‌ها از جانب خلفا، بیست‌وهشت سال به طول انجامید.
در باب شرح احوال و سوانح ایام زندگانى وی جز آنچه خود او در ضمن آثارش بیان داشته است، مطلب قابل اعتناى دیگرى از منابع دیگر، چه هم‌زمان و چه متأخر بر او، در دست نیست.
ولادت
حمدالله ابن ابی بکربن حمدالله مستوفی قزوینی، در سال ۶۸0ق در شهر قزوین به دنیا قدم گذاشت.
تحصیلات
دوران کودکی و نوجوانی حمدالله چندان مشخص نیست، ولی ظاهرا وی در زادگاه خود به کسب علم و دانش پرداخته و از نوجوانی سرایش اشعار خویش را آغاز کرده است. حمدالله مستوفی در جوانی علیرغم علاقه فراوان به تاریخ و جغرافیا و شعر و ادب، همانند اسلاف خویش جذب مشاغل دیوانی گشت.
آن‌گونه که خود او بیان داشته است، از جوانى شوق فراوان به مصاحبت و مجالست با اهل فضل و کسب اطلاعات و وقوف بر مباحث علمى رایج زمان خود داشته و در عین پرداختن به شغل آبا و اجدادی‌اش، یعنى استیفا، در دستگاه خواجه بزرگ، رشیدالدین فضل‌الله، که مرکز تجمع مشاهیر فضلا و ادباى عصر بوده، وارد شده، خود را در عداد خواص و کتاب و حواشى آن خواجه بزرگوار قرار داد؛ به‌نحوى که در سال 711ق، به دنبال قتل سعدالدین ساوجى صاحب دیوان و استقلال خواجه رشیدالدین در امور، از جانب وى حکومت و استیفاى ابهر و زنجان و طارمین را برعهده گرفت. حتى پس از قتل خواجه، به حکم سابقه خدمتگزارى آن خاندان، به جمع ملازمان پسر خواجه (غیاث‌الدین محمد) پیوست.
از حجم عظیم آثار و نوشتههاى متعدد او چنین برمی‌آید که وى را فراغتى بسیار در دستگاه خواجه و پسرش بوده و او با اغتنام این فرصتها و پرهیز از کشمکش‌هاى معمول و اجتنابناپذیر در دستگاه حکومتى آن عصر به خلق آثارى خطیر توفیق یافت.
این مورخ جلیل‌القدر از شعرا و منشیان مطلع زبان فارسی و از علاقه‌مندان به وطن خود ایران بود و از جوانی علاقه فراوانی به گردآوری اطلاعات تاریخی و مباحثه با فضلا و دانشمندان داشت و اغلب در مجالس و محافل علمی و ادبی شرکت می‌جست.
از سال 736هجرى به بعد از احوال حمدالله مستوفى اطلاع درستى در دست نیست.
وفات
تاریخ وفات او همچون تاریخ تولد او مشخص نیست، ولی با توجه به تألیف نزهة القلوب در سال 740ق و ذیل ظفرنامه که مربوط به وقایع سال‌های 739-744ق است، می‌توان در این سال‌ها دانست؛ چراکه پسرش زین‌الدین نیز در ذیل تاریخ گزیده، اشاره‌ای به وفات پدرش تحت عنوان مرحوم پدرم می‌کند. برخی منابع، درگذشت او را 750ق، ذکر کرده‌اند. درباره تاریخ تولد او نیز لازم به ذکر است که بنا بر اشاره او در مقدمه تاریخ گزیده که به چهل سالگی خود در آغاز سرودن منظومه ظفرنامه (تألیف بین 720-735) اشاره می‌کند، حدود سال 680ق و پیش از آن می‌توان دانست[۱]
آثار
- تاریخ گزیده؛
- نزهة القلوب؛
- ظفرنامه[۲]
آثار دیگری را نیز به وی منتسب می‌کنند، از جمله مفاخر التواريخ یا مواخر التواريخ در 25 باب که به سال 724ق، تألیف شده و در آن به اضافاتی در تاریخ گزیده اشاره شده است. از کتاب مزبور فعلا اثری در دست نیست.
اثر دیگر عبارت است از: ترجمه کتاب «نهاية الأدب في أخبار الفرس و العرب» تحت عنوان «تجارب الأمم في أخبار ملوك العرب و العجم» متنی مربوط به قرن اول هجری که پس از مراحلی به دستور نصرت‌الدین احمد (723ق)، توسط حمدالله مستوفی از عربی به فارسی ترجمه شده است[۳]
پانویس
منابع مقاله
- مداینی، مهدی، «ظفرنامه قسم الإسلامية» تألیف حمدالله مستوفی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول، تهران، 1380ش.
- قاسمی، نصرت‌الله، زندگی و آثار حمدالله مستوفی، رشد آموزش تاریخ، بهار 1391، شماره 46، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).