مراصد الاطلاع علی أسماء الأمكنة و البقاع

مراصد الاطلاع على اسماء الامكنة و البقاع، تأليف صفى‌الدين، عبدالمؤمن بن عبدالحق بغدادى(متوفاى 739ق)، گزيده‌اى از فرهنگ بزرگ «معجم البلدان» ياقوت حموى در سه مجلد است. خود ياقوت هم «معجم البلدان» را مختصر نموده و آن را، «مراصد الاطلاع» نام گذارده است، ولى آن را به اتمام نرسانيده است. حاجى خليفه در «كشف الظنون» پس از ياد كردن از «معجم البلدان»، مى‌نويسد: «و مختصر آن، تأليف صفى‌الدين عبدالمؤمن است».

مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع
پدیدآوران	ابن عبدالحق، عبدالمؤمن بن عبدالحق (نویسنده) بجاوی، علی محمد (محقق)
عنوان‌های دیگر	معجم البلدان. برگزیده
ناشر	دار الجيل
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1412 ق
چاپ	1
موضوع	ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 جغرافیای قرون وسطا نام‏های جغرافیایی کشورهای اسلامی - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏G‎‏ ‎‏93‎‏ ‎‏/‎‏ی‎‏2‎‏ ‎‏م‎‏4012
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

هدف از نگارش كتاب، تصفيه «معجم البلدان» از زوايد معرفى شده تا بدين وسيله هر خواننده‌اى بتواند از فوايد آن بهره‌مند شود.

ساختار

اين كتاب نيز همچون «معجم البلدان»، به معرفى اسامى اماكن و بقاع به ترتيب حروف الفبا پرداخته است. از همزه تا خاء در مجلد اول، از دال تا عين در مجلد دوم و از حرف فاء تا ياء در مجلد آخر آمده است.

گزارش محتوا

كتاب «معجم البلدان»، از بهترين و منقح‌ترين كتب جغرافيايى است و امتيازى كه بر ساير كتب دارد اين است كه به ترتيب حروف تهجى مرتب شده و از همه آنها كامل‌تر است. حموى، كتابش را با پنج باب آغاز كرده است كه صفى‌الدين در كتاب مراصد آنها را حذف كرده است.

ياقوت، در «معجم»، جميع اقسام جهان معروف آن روز را ذكر نموده و از اسماء شهر گرفته تا ممالك و كوه‌ها و رودها و دره‌ها و زمين‌ها و قراء و بلوك و دريا و آب‌گيرها و بت‌ها و غيره هيچ فروگذار نكرده است. او به متابعت از يونانى‌ها زمين را به هفت اقليم تقسيم كرده و الفاظى كه در كتابش مكرر آمده، مثل بريد و فرسخ و رستاق و طول و عرض و صلح را تفسير كرده و مزاج هر اقليم و ناحيه و مطالع نجوم و انواع آن را بيان نموده است. هم‌چنين به‌طور اختصار شرح حال مشاهير هر محل از اعيان و صحابه و صلحايى كه در هر نقطه مدفون شده‌اند، ذكر نموده است. گاهى اشعارى را كه درباره‌ى يك شهر يا ناحيه گفته شده، ايراد كرده و رجال معروف آنجا را معرفى نموده است.

از آنجا كه نویسنده، هدف خود از نگارش كتاب را تصفيه «معجم البلدان» از زوايد دانسته است، مواردى همچون اشتقاقات نام اماكن، طول بلدان و افراد منسوب به اماكن را حذف كرده است. علاوه بر اين، چون به برخى از اشتباهات در «معجم البلدان»، به‌ويژه اشتباهات و خطاهايى كه درباره بغداد و اماكن آن در معجم رخ داده، برخورده است، در صدد اصلاح آنها برآمده است؛ ازاين‌رو، «مراصد الاطلاع»، فقط گزيده و خلاصه «معجم البلدان» نيست، بلكه نویسنده علاوه بر آن، به تصحيح خطاها و اشتباهات رخ داده در آن نيز پرداخته است.

وضعيت كتاب

كتاب، ابتدا، در سال 1850م، در ليدن به طبع رسيد. ظاهراً اين چاپ با مراجعه به چندين نسخه صورت گرفته است كه خالى از اشتباه نيست. على‌محمد البجاوى، محقق نسخه حاضر كتاب(كه با مراجعه به نسخه خطى مذكور و نيز نسخه چاپ ليدن و هم‌چنين خود«معجم البلدان»، «معجم ما استعجم»، «المسالك» و ساير آثارى كه درباره بلدان نوشته شده، تهيه گرديده است)، شواهد ادبى‌اى را كه در «معجم البلدان» و غيره موجود بوده و بغدادى از ذكر آنها غفلت كرده است، در پاورقى كتاب آورده است؛ چرا كه اين شواهد ادبى، در بسيارى از موارد، به ضبط دقيق اماكن راهنمايى مى‌كند. علاوه بر اين، فهارس فنى هم به كتاب افزوده شده است. اين نسخه، با تحقيق و تعليقه‌هاى البجاوى منتشر شده است. در آخرين برگ كتاب، تصوير صفحه آخر نسخه خطى آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن كتاب؛
2. تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، كراچكوفسكى، ص 268، ترجمه ابوالقاسم پاينده؛
3. تاريخ جغرافى در دوره اسلامى، تقدم، مجله زبان و ادبيات، دى 1307، شماره 10، ص 589 تا 596.