لقط المنافع في علم الطب
لقط المنافع في علم الطب، نوشته ابوالفرج عبدالرحمن بن على بن جوزى (597-508ق)، عالم بغدادی قرن ششم هجری است که در دانش‌های گوناگون زمانه خود چیره‌دست بوده است. او مباحث گوناگونی از دانش پزشکی و اصول آن را به‌همراه شناساندن بیماری‌ها، راه درمان آن‌ها، نحوه ساختن داروها و بهره جستن از آن‌ها و مطالبی ازاین‌دست، در چهل‌و‌دو باب ارائه کرده است. مرزوق علی ابراهیم، پژوهش این اثر را انجام داده است.
| لقط المنافع في علم الطب | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده)
ابراهیم، مرزوق علی (محقق و مصحح) پاشا، احمد فواد (مصحح) |
| ناشر | دار الکتب و الوثائق القومیة. الإدارة المرکزیة للمراکز العلمیة. مرکز تحقیق التراث |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1432ق - 2010م |
| چاپ | 1 |
| شابک | - |
| موضوع | پزشکی اسلامی -- متون قدیمی تا قرن ۱۴ق,گیاهان دارویی -- مصارف درمانی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | RIS۴۰۷/الف۲ل۷ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ابن جوزی درباره انگیزه نوشتن این کتاب می‌گوید: چون‌که دیدم «پزشکی» دانش درستی است و قرآن عزیز، احادیث صحیح و خرد انسان به درستی‌اش گواهی می‌دهند، رغبت یافتم که در این شاخه از علم، کتابی را فراهم آورم و بنیان‌های آن و کلیاتش را بنویسم و آنچه را که از پیامبرمان(ص) و یاران او و دانشمندان جهان اسلام در این علم نقل شده است، ثبت کنم و آرای پزشکان ماهر را گِرد آورم[۱]. پیش‌زمینه فکری او این است که «تندرستی آدمی سبب اصلاح دین او می‌شود». او انسان را به پیروی از خرد و دانش فرامی‌خواند و می‌گوید: «با کاربست این دو است که قوانین درست در نحوه خوردن و نوشیدن و هم‌نشینی انسان‌ها به دست می‌آید. شایان ذکر است که او با پیشوای مذهب خویش، احمد بن حنبل در نحوه درمان بیماری‌ها مخالفت کرده است؛ احمد بن حنبل می‌گوید: درمان نکردن بیماری‌ها بهتر از کاربست درمان است؛ درحالی‌که پیامبر(ص) می‌فرماید: خداوند هیچ بیماری را نفرستاده است، مگر آنکه داروی آن را نیز فروفرستاده است؛ پس خود را درمان کنید[۲].
ابن جوزی روش ترتیبی و زمان‌بندی‌شده‌ای را با دقت پیش گرفته است؛ او از زنان باردار و مسائل مبتلابه دوره بارداری آغاز می‌کند و در ادامه، تدابیر درمانی‌اش را برای گروهای سنی نوزاد، کودک، جوان، میان‌سال، پیر و زمین‌گیر ارائه می‌دهد و بدین‌گونه، ساختار کتابش را بر نظم و بافت و اسلوب تازه‌ای پی می‌ریزد. او با گزارشی که از ترکیب داروها، ساخت آن‌ها و چگونگی کاربردشان و خاصیت‌هایی که دارند و بهره‌هایی را که به بیمار می‌رسانند، می‌دهد، راه را برای نیازهای درمانی مردم در دنیای کنونی می‌گشاید.
موضوع‌هایی که او به آن‌ها پرداخته است، عبارتند از: ریشه دانش پزشکی و بررسی تعلیمی بودن و یا قیاسی‌بودن آن؟، والایی دانش پزشکی و پذیرش عقلی آن، دستور عقل و شرع به درمان‌کردن بیماری، آناتومی بدن، بررسی خُلقیات آدمی، مزاج‌ها، بادها، ورزش و راحتی، روغن‌مالی، گرمابه رفتن، پوشش، خوشبوکننده‌ها، گیاهان خوشبو، شکوفه گل‌ها، میوه‌ها، دانه‌ها، نان‌ها، سبزیجات، حیوانات، فلفلجات طبخ‌شده، پختنی‌ها، شیرینی‌جات، پختنی‌های شیرین، مسواک زدن، آب‌ها و انواع نوشیدنی‌های سودمند، خواب، بیداری، آرایش، آمیزش جنسی، نحوه مراقبت از بارداران و نفاس‌دیدگان و نوزادان و جوانان و میان‌سالان و پیران و زمین‌گیران، درمان مسافران، آموزش راه‌های تندرستی و مراقبت از بدن، بررسی خِلط‌ها و اسباب بیماری‌ها، هشداردهنده‌های بیماری، تب، ترکیب داروها، حجامت، رگ زدن، حقنه، داغ کردن، بواسیر، تقویت حافظه، تأثیر گوناگون روز و شب بر بیماری، آزمایش گرفتن از راه نبض‌گیری و ادرار، بحران تب، نشانه‌های بهبودی، تیزهوشی و رُقیه‌نویسی برای بیماری تب و دردهای دیگر [۳].
ابن جوزی سپس، به بیماری‌های خاص در اعضای بدن و بیماری‌های عمومی، سم‌های زیان‌آور و عارضه‌های نفسانی می‌پردازد. البته او داروهای تک‌ساخت، معجون‌ها و هضم‌دهندگان غذا را نادیده نمی‌گیرد. وی به همان شیوه‌ای که در آثار دیگرش دارد، کتابش را با نکته‌های حکمت‌آمیز به پایان می‌برد و از مطالب برگزیده نویسندگان شاخص از میان حکیمان و طبیبان بهره می‌جوید و نیز از نشانه‌های آنچه آدمی را می‌میراند، یاد می‌کند[۴].
ابن جوزی صرفا به نقل سخن پزشکان بسنده نمی‌کند، بلکه به‌سان پژوهشگری بینا به موضوع می‌نگرد و عبارت‌ها را جز از متخصصان ماهر نقل نمی‌کند و برخی را نیز از میان آن‌ها برمی‌گزیند؛ برای نمونه، او آرای جالینوس و دیگران را درباره منشأ «نیروهای بشری» نقل می‌کند، و خودش دیدگاه ارسطو را، که قلب را مبدأ پیدایش قوا می‌داند، برمی‌گزیند[۵]. ابن جوزی دامنه بحث را می‌گستراند؛ بدین‌گونه که او پس از درج آرای پزشکان دانشمند، از حدیث‌های نبوی(ص)، گفتار صحابه و بزرگان و پیشوایان مذاهب اسلام و نیز از آرای فیلسوفان بهره می‌جوید[۶].
ابن جوزی به روان آدمی و درمان آن بسیار می‌پردازد[۷]. همچنین، مباحثی از فقه را به‌تناسب موضوع، می‌آورد؛ موضوع‌هایی مانند درمان آدمی با برخی از اعضای بدن جانورانی که شارع، آن‌ها را حرام دانسته است و درمان خون دیدن زنان در این شمارند. در کتاب او موضوع‌هایی مانند «آلودگی محیط»، که در این زمانه مطرح است، با راه‌های پیشگیری از آن‌ها آمده است. ابن جوزی نام‌های بسیاری از گیاهان و علف‌های طبی را که امروزه نیز کاربرد دارند، آورده است[۸].
مرزوق علی ابراهیم (محقق)، شواهدی را برای درستی نسبت «لقط المنافع» به ابن جوزی آورده است[۹].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق.