كتاب الرجال
كتاب الرجال، اثر تقی‌الدین حسن بن علی بن داود حلی (متوفی بعد 707ق)، با تحقیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم، کتابی است در علم رجال و معرفى راویان احادیث ائمه(ع) و بیان اعتبار و عدم اعتبار آنها که به زبان عربی نوشته شده است.
| كتاب الرجال | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | تقی‌الدین حلی، حسن بن علی(نویسنده) بحرالعلوم، محمد صادق (محقق) |
| ناشر | الشريف الرضي |
| مکان نشر | ايران - قم |
| چاپ | 1 |
| موضوع | حديث - علم الرجال
صحابه محدثان - سرگذشتنامه |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 115 /ت7ر3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این اثر، از کتاب‌هاى رجالى معتبر شیعه در آغاز قرن هشتم هجرى بشمار می‌آید و با توجه به نسخه‌ها و منابع معتبرى که در اختیار مؤلف این کتاب بوده، از ارزش و اعتبار خاصى برخوردار شده است[۱].
ابن داود در مقدمه کتاب درباره انگیزه خود از نگارش مىفرماید: هنگامى که من به اصول فتاواى فقهى و فروع نظرى آن نگریستم و سعى بر نجات از تقلید و پیروى از فتاواى نقلشده نمودم، دیدم که راهى به‌جز بررسى روایات ائمه هدى(ع) نیست و آن‌هم ممکن نیست، مگر با استفاده صحیح از قواعد اصولى و توجه به نظریات اصحاب و فتاواى فرعى آنها، تا بتوان راهى صحیح و موافق با حق را برگزید و مخالف آن را رها ساخت و این مهم امکان ندارد، مگر با شناخت علم رجال و تحقیق در احوال روات احادیث؛ لذا این مختصر را که حاوی گزیده کتاب رجال شیخ ابوجعفر و فهرست وی و تحقیقات کشی و نجاشی و... است، تصنیف نمودم[۲].
شهید ثانى درباره این کتاب مىفرماید: «کتاب رجال ابن داود، از تألیفات مهم و از تحقیقات ارزشمند ایشان بشمار می‌آید. وی در این کتاب، شیوه‌ای نو و ابتکاری را به کار گرفته که تا آن زمان میان اصحاب سابقه نداشته است. هرکس آن کتاب را مطالعه نماید بر ارزش و اعتبار و عظمت مؤلف آن آگاهى خواهد یافت»[۳].
شیخ حر عاملى نیز در کتاب «أمل الآمل» درباره این کتاب مىفرماید: «ابن داود، تمام کتاب‌هاى رجالى قدما که به دستش رسیده را در کتاب آورده و مستند خود قرار داده است. ابن داود علاوه بر ترتیبى زیبا و تهذیبى جالب، مطالب آن کتاب‌ها را نیز آورده است[۴].
ساختار
کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش، سامان یافته است: بخش اول، در ممدوحین و رواتى که موثق و معتبر شناخته شده‌اند و بخش دوم، در رواتى که ضعیف و غیر معتبر شناخته شده‌اند.
ابن داود در این کتاب، با شیوه‌اى نو و ابتکارى در ترتیب روات و بیان آدرس مستند خود به‌صورت رمز، مجموعه‌اى ارزشمند و گران‌بها را به وجود آورده است. وی تمام اسامى را به‌ترتیب حروف الفبا آورده و این ترتیب را تا آخر حروف هر اسمى رعایت کرده است. این شیوه تا آن زمان میان علما بىسابقه بوده و ابن داود اولین رجالى است که ترتیب کتاب رجال خود را به این شکل آورده است. وى در این کتاب فقط نام شخصیتهاى قبل از شیخ طوسی را آورده و کمتر به متأخرین از ایشان اشاره دارد»[۵].
برخی از منابعی که وی در نگارش این اثر، به آنها استناد کرده است، عبارتند از:
- الرجال و الفهرست: نوشته شیخ طوسی؛
- رجال کشى: نوشته ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشى؛
- رجال نجاشى: نوشته شیخ ابوالعباس احمد بن على بن احمد نجاشى؛
- رجال برقى: نوشته ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقى؛
- رجال ابن غضائرى: نوشته شیخ ابوالحسن احمد بن ابىعبدالله الحسین بن عبیدالله غضائرى؛.
- رجال عقیقى: نوشته شریف على بن احمد بن على بن محمد عقیقى؛
- رجال ابن عقده: نوشته شیخ ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عبدالرحمان بن زیاد، معروف به ابن عقده.
- رجال فضل بن شاذان: نوشته ابومحمد فضل بن شاذان نیشابورى؛
- رجال ابن عبدون: نوشته شیخ ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن عبدون[۶].
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، زندگی‌نامه مفصلی از نویسنده، ارائه گردیده است[۷].
در مقدمه نویسنده، به انگیزه نگارش و رموز استفاده‌شده در کتاب، اشاره شده است. نویسنده در این مقدمه، سند خود را به هریک از کتاب‌هاى رجالى که از آنها در کتاب استفاده کرده و به آنها استناد نموده است، آورده؛ تا به این طریق، نقلهاى کتاب، همه مستند و معتبر شود و بر اعتبار مطالب کتاب بیفزاید[۸].
از جمله ویژگی‌های ارزشمند این اثر که به اعتبار آن افزوده، آن است که نویسنده، توثیق یا تضعیف خود را مستند به یکى از کتاب‌هاى رجالى معتبر کرده و براى کوتاه‌تر شدن جملات کتاب، بسیارى از کلمات را به‌صورت رمز آورده است که اینک به برخى از آنها اشاره مى‌کنیم:
- رجال کشى: کش؛
- رجال نجاشى: جش؛
- رجال شیخ طوسی: جخ؛
- الفهرست: ست؛
- برقى: قى؛
- على بن احمد عقیقى: عق؛
- ابن عقده: قد؛
- فضل بن شاذان: فش؛
- ابن عبدون: عب؛
- غضائرى: غض؛
- محمد بن بابویه: یه؛
- ابن فضال: فض.
وی براى هریک از ائمه(ع) نیز یک حرف از نام آنها را علامت قرار داده است[۹].
ابن داود در پایان کتاب، 17 فصل و 9 تنبیه آورده و در آنها، نکات بسیار سودمند و مفید رجالى را ذکر کرده است؛ مانند اسامى افرادى که واقفى، فطحى، زیدى، عامى، کیسانى، ناووسى، غلات، ضعیف، مضطرب، منکر، فاسد المذهب، جاعل حدیث، لعنت یا نفرین‌شده و یا مجهول بوده‌اند و افراد ثقه‌اى که از ضعفا نقل حدیث کرده‌اند را به‌صورت فهرستهاى جداگانه آورده و در پایان نیز، 35 کنیه از روات ضعیف را برشمرده است[۱۰].
با تمام ارزش و اعتبار این کتاب، نقدهایی نیز بر آن شده است و برخی نیز به آن نقدها، پاسخ گفته‌اند که به برخی از آنها، اشاره می‌شود:
- سید مصطفى تفرشى در کتاب «نقد الرجال» درباره این کتاب مى‌گوید:«کتاب رجال ابن داود از ترتیب خوبى برخوردار است، ولى غلطهاى فراوانى نیز در آن وجود دارد».
- مولى عبدالله شوشترى در شرح «تهذيب الأحكام» مى‌گوید: «کتاب ابن داود را من قابل اعتماد ندیدم؛ زیرا اشکالات فراوانى را در آن یافتم، مانند اشتباه در نقل سخن قدما و یا بررسى روات و یا تعیین آنها و این نکته با کمى دقت در این کتاب آشکار می‌شود».
- علامه محقق ابوالهدى کلباسى اصفهانى در کتاب «سماء المقال في تحقيق علم الرجال»، اشتباهات کتاب ابن داود را شمرده و مشخص نموده است[۱۱].
شیخ حر عاملى در کتاب «أمل الآمل» مى‌گوید: «مراد از اشتباهات ابن داود، اعتراضات ایشان بر علامه حلى است». سید محسن امین در کتاب «أعيان الشيعة» مى‌گوید: «دلیل اشتباهات کتاب، رمزى بودن برخى کلمات است». صاحب ریاض مىفرماید: «دلیل اشتباهات کتاب، اختلاف نسخه و اشتباه نساخ بوده است». مولى ابوعلى حائرى در کتاب «منتهى المقال في الرجال» مى‌گوید: «احتمالا دلیل اشتباهات کتاب، بد خط بودن ابن داود بوده، ولى اعتراضات ایشان به علامه، اکثرا صحیح بوده است».
اما صاحب رياض العلماء مىفرماید: «من خط ایشان را دیده‌ام؛ ایشان داراى خطى زیبا بوده‌اند» و شیخ عباس قمى مىفرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیباست». محدث نورى مىفرماید: «خط ابن داود مانند نامش زیبا و خوب بوده است و اکثر اصحاب، با این کتاب مانند دیگر کتب رجالى برخورد کرده‌اند و آن را معتبر دانسته‌اند»[۱۲].
نتیجه اینکه این دیدگاه بهتر به نظر مىرسد؛ زیرا با توجه به اعتبار و شهرت علمى مؤلف و دسترسى داشتن ایشان به بسیارى از منابع غنى رجالى، صحیح نیست که به دلیل برخى اشتباهات بخواهیم از این کتاب دست بکشیم و یا از امتیازات و ویژگی‌هاى آن محروم شویم و بهتر آن است که آن را در ردیف دیگر کتاب‌هاى رجالى بشمار آورده و در تحقیقات رجالى به آن هم مراجعه شود[۱۳].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آنها، توضیحاتی پیرامون برخی از اعلام مذکور در متن، ارائه گردیده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- پایگاه اطلاع‌رسانی راسخون، برگرفته در 24 دی‌ماه 1390