كتاب الحج (معاویة بن عمار)
كتاب الحج، اثر معاویه بن عمار دهنی (متوفی 175ق) از راویان و اصحاب امام صادق(ع) و امام کاظم(ع)، کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع فقه جعفری. این اثر از اصول اربعمأة شیعه به شمار می‌رود. اصول اربعمأة، ریشه کتب اربعه شیعه می‌باشد که شیعیان در استخراج احکامشان به آن اعتماد می‌کنند. گاه در استفاده از روایات اصول اربعه تقطیعات، ارسالات و... رخ داده که با گذر زمان ما را دچار مشکل در استنباط از روایت و یا اعتماد به آن کرده است. به جهت حل این مشکل، برخی سعی کردند کتاب‌های اصول اربعمأة را مجدداً زنده کنند. شیخ محمد عیسی آل مکباس یکی از این افراد است که روایات کتاب حاضر را استخراج و آن را تحقیق کرده و بر آن مقدمه نوشته است. معاویه بن عمار در این کتاب، روایات فقهی حج را بیان کرده است. او در میان اصحاب امام صادق(ع) به تخصص در فقه شهرت داشت.
| كتاب الحج (معاوية بن عمار) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دهنی، معاویة بن عمار (نويسنده) آل مکباس، محمد (مصحح) |
| ناشر | نشر مشعر |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1431ق |
| موضوع | فقه (حج) |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب دارای دو مقدمه، توضیحی درباره کتاب و نویسنده آن، و محتوای مطالب در بیست‌وسه بخش می‌باشد.
گزارش محتوا
اصحاب ائمه، با اقتدای به آنان، صدها کتاب در علوم اسلامی تألیف کردند که خیل علمای در معارف شیعه به این کتاب‌ها اعتماد کرده‌اند. علمای امامیه چهارصد اثر را توثیق و تصحیح کرده‌اند که به اصول اربعمأة معروف شد. البته به‌جز این چهارصد اثر، کتاب‌ها و رسایل و اجزای دیگری نیز وجود داشته که با شمارش این آثار سر به هزاران کتاب می‌زند. در میان این اصحاب، برخی تنها در یک علم متمحض شدند یا تنها در یک موضوع تخصصی کار کردند و به آن معروفند؛ یکی از آنان معاویه بن عمار دهنی بجلی از یاران امام صادق(ع) است. او معروف است به تألیف کتاب حج و ازاین‌رو پس از قیام علمای شیعه به توزیع روایات این کتاب و سایر کتاب‌ها، روایات معاویه بن عمار از این کتاب فقهی در جمیع ابوابش پخش شده است؛ کما اینکه در سایر اصول اربعمأة نیز شاهد همین حال هستیم یعنی روایاتشان پس از جمع چهار کتاب کافی و من‌لایحضره‌الفقیه و تهذیب الأحکام، و استبصار، در جمیع ابواب فقهی پخش شد. این اصول اربعه همه مواردِ مورد اعتماد در اصول اربعمأة را در خود دارد. ولی توزیع احادیث بر ابواب فقهی به یک سری مشکلاتی خورد که از جمله آنهاست: ارسال برخی احادیث به دلیل جدا کردنش از اسانید مذکور در حدیث پیشین، یا قطع برخی از اسانید از اسناد با حوالت و آدرس دادن به آن، یا تعلیق آن بر اسانید سابقش که کامل بوده است، همچنین است حصول خلل در برخی متون و ضمایر بر اثر تقطیع حدیث واحد به دلیل اقتصار بر موضعی که شاهد در روایت در باب مورد نظر فقیه بوده است... بااین‌حال به دلیل وجود کتب اربعه، مؤمنین و کسانی که این روایات را از مشایخشان با سماع یا قرائت تلقی می‌کردند، از این امور ترسی نداشتند. ولی با ضعف همت‌ها و گذر زمان و انقطاع طرق تحمل و ادا در حدیث، متأخران بر این امور واقف شدند و در استفاده تام و طریق صحیح روایت، به مشکلاتی برخوردند. این امر باعث شد محققان برای خروج از این الزامات که صورت مشکل به خود گرفته بود، تلاش کنند؛ یکی از کارهایی که کردند سعی در استخراج اصول و کتاب‌ها و بازگرداندن ترکیب و تنظیم آن به شکلی بود که به‌صورت اولیه آن نزدیک‌تر باشد. همچنین سعی کردند اسانید مراسیل را تحصیل کرده و مقاطیع را وصل کنند، تعالیق را حل و مضمرات را معین نمایند و همچنین مشکل تقطیع نصوص را برای تکمیل متون، حل نمایند. واضح است که مانند این‌چنین کارهایی نیاز به سعی فراوان و شناخت کامل دارد. شیخ محمد عیسی آل مکباس سعی کرده با استخراج کتاب الحج معاویه بن عمار دهنی، نمونه‌ای از این کار را به‌قصد رفع مشکل مذکور، انجام داده است.[۱]
نجاشی درباره کتاب الحج معاویه بن عمار می‌نویسد: افراد زیادی آن را روایت کرده‌اند. او برخی از طرق راویان این کتاب را این‌گونه ذکر می‌کند: «كتاب الحجّ، رواه عنه جماعة كثيرة من أصحابنا، و نحن ذاكرون بعض طرقهم: أخبرنا محمد بن جعفر المؤدّب، قال: حدّثنا أحمد بن محمد بن سعيد، قال: حدّثنا جعفر بن عبدالله المحمدي، عن ابن أبي عمير، عن معاوية.» همچنین ابن ادریس حلی در مستطرفات سرائر با عبارت: «و من ذلك ما استطرفناه من كتاب معاویة بن عمار» از این کتاب یاد می‌کند. سپس ابن ادریس مجموعه‌ای از مسائل متعلق به حج را ذکر می‌کند و در پایان کلامش می‌نویسد: «تمت الأحاديث التي من كتاب معاوية بن عمار».[۲]
در روایتی در این کتاب که درباره مقام جبرئیل است می‌خوانیم: علی بن ابراهیم از پدرش و محمد بن اسماعیل از فضل بن شاذان از صفوان ین یحیی و همه آن‌ها از معاویه بن عمار نقل کرده‌اند که گفت: امام صادق(ع) فرمودند: به مقام جبرئیل که زیر ناودان است برو، از زمانی که او از پیامبر خدا(ص) در این جایگاه، استیذان کرد اینجا مقام جبرئیل شد، و بگو: «أی جواد، أی کریم، أی قریب، أی بعید، أسألک أن تصلی علی محمد و أهل بیته، و أسألک أن ترد علیّ نعمتک». فرمود: اینجا جایگاهی است که اگر شخص حائض رو به قبله بایستد و دعای دم(ظاهراً یعنی اینکه بخواهد که پاک شود) را بخواند، به یاری خدا از حیض پاک خواهد شد.[۳]
وضعیت کتاب
از جمله کارهای محقق کتاب موارد زیر را می‌توان برشمرد:
- گردآوری مسائل حج معاویة بن عمار از کتب اربعه (کافی و استبصار و تهذیب و من‌لایحضره‌الفقیه) به‌علاوه وسائل الشیعة.
- اولویت در قرار دادن متن روایتی که در کتاب کافی کلینی وجود دارد در اکثر مسائل؛ و در مسائلی که در کتاب کافی ذکر نشده و دیگران آن را ذکر کرده‌اند، روایت در متن ذکر شده و در حاشیه به منبع آن از کتاب‌های فوق، اشاره شده است.
- مقابله متن کتاب کافی با سایر کتب اربعه و وسائل و اشاره به اختلافات در حاشیه.
- ذکر زیادات که در سایر کتاب‌ها در روایت وجود داشته که علت آن تقطیع روایت بوده به این جهت که صاحب کتاب به مقدار موردنیاز از آن در استدلالش استناد کرده است.
- ترتیب کتاب برحسب مسائل و اعمال حج پس از ذکر مقدمه‌ای درباره حج و سپس ترتیب آن برحسب ابواب ابتدا از احرام و انتها به اعمال مِنا و اعمال حج تمتع و زیارت مدینه منوره.[۴]
فهرست محتویات در انتهای کتاب شده است. در صفحه پایانی کتاب پیش از ذکر فهرست محتویات، محقق، تاریخ فراغت از کتابت آن این‌چنین ذکر کرده است: «تمّ - و لله المنّة و الحمدُ – في 24 شهر صفر سنة 1424 ه. على يد الفقير إلى الله محمّد عيسى آل مكباس الديهي البحراني، و الصلاة و السلام على محمّد و أهل‌بيته الطيّبين الطاهرين.»[۵]
پانویس
منابع مقاله
مقدمات و متن کتاب.