كتاب الاستصحاب

كتاب الاستصحاب، تقریر مباحث استصحاب از علم اصول آیت‌الله میرزا باقر زنجانی (متوفی 1394ق) است که توسط سید مرتضی حسینی نجومی (متوفی 1388ش) و با اشراف ناصرالدین انصاری قمی، نوشته و منتشر شده است.

الإستصحاب
پدیدآوران	حسینی نجومی، مرتضی (مقرر) زنجانی، محمدباقر (محاضر) انصاری قمی، ناصرالدین (اشراف)
عنوان‌های دیگر	کتاب الاستصحاب البحث عن تعارض الادله الشرعيه
ناشر	دار التفسير
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1387ش , 1429ق
چاپ	1
شابک	‎978-964-535-138-8
موضوع	استصحاب اصول فقه شيعه - قرن 14 تعارض ادله
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ح‎‏5‎‏الف‎‏5 161/8 ‏BP‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، دارای دو جلد و شامل مقدمه، مباحث استصحاب، تنبیهات استصحاب و مباحث تعادل و تراجیح است. هرکدام از مباحث مزبور، در ضمن عناوین متعددی مطرح شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به زمان تدریس مباحث استصحاب و زندگی‌نامه آیت‌الله میرزا باقر زنجانی اشاره شده است.

این تقریرات، مجموعه مباحثی است که در ظرف دو سال توسط آیت‌الله زنجانی بیان شده؛ بحث استصحاب، از روز چهارشنبه هفدهم ماه محرم سال هزاروسیصدوهفتادودو آغاز گردیده و تا سیزدهم ماه صفر سال هزاروسیصدوهفتادوچهار به طول انجامیده است و سپس بلافاصله بحث تعادل و تراجیح آغاز شده و در هفدهم جمادی‌الثانی همان سال به پایان رسیده است.

مقرر کتاب، ثواب این اثر را به روح استادش تقدیم نموده است.

نویسنده پیش از سخن از حجیت استصحاب، مباحثی را مطرح می‌کند، همچون:

1. جریان استصحاب در صورتی است که شک، حالت سابقه معتبر شرعی داشته باشد.
2. وقتی شک مکلف، شک در احکام کلی از مسائل اصولی باشد، نه مسائل فرعی فقهی، بی هیچ اشکالی، استصحاب جاری می‌شود.
3. تعریف قواعد چهارگانه (قاعده مقتضی و مانع، قاعده یقین یا شک ساری، قاعده استصحاب قهقرایی و قاعده استصحاب اصطلاحی) و بیان فرق بین آنها.

ایشان در ادامه، استصحاب را از حیث مستصحب، از حیث دلیلی که دلالت بر حکم مستصحب می‌کند و از حیث منشأ شک، به اقسام متنوعی تقسیم می‌کند و این اقسام متنوع را دلیل اختلافات متعدد در حجیت می‌داند.

بحث بعدی به ادله حجیت استصحاب اختصاص یافته است؛ دلایلی همچون اجماع، سیره عقلا، کلام و عمل برخی از سابقین، اخبار و روایات مستفیض. پیرامون هرکدام از این ادله، نظرات متفاوتی مطرح شده که نویسنده ضمن بیان آن‌ها نظر خویش را نیز ارائه داده است. سپس مطالب دیگری از بحث پردامنه استصحاب، از قبیل جریان استصحاب در احکام عقلی و احکام کلی، جریان استصحاب در شک در رافع نه در شک در مقتضی و حقیقت احکام وضعی و تکلیفی و... را مطرح کرده است.

بخش بعدی کتاب به تنبیهات استصحاب اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش چهارده تنبیه را تبیین نموده که عناوین آن‌ها چنین است:

1. اعتبار شک و یقین در جریان استصحاب؛
2. مراد از یقین معتبر در استصحاب؛
3. بحث در حقیقت مستصحب؛
4. جریان و عدم جریان استصحاب در زمانیات؛
5. جریان استصحاب در احکام عقلی و شرعی؛
6. حکم استصحاب تعلیقی؛
7. استصحاب احکام شریعت‌های پیشین؛
8. فرق بین ادله اجتهادی و اصول عملیه و نیز فرق بین طرق و امارات و اصول عملیه؛
9. عموم جریان استصحاب نسب به شیء مشکوک؛
10. حکم استصحاب اجزای سابق هنگام شک در مانع یا قاطع؛
11. منحصر بودن آثار مترتبه، در خصوص آثار شرعی؛
12. حکومت ادله اجتهادی بر استصحاب؛
13. استصحاب اجزای واجب مرکب؛
14. مراد از شکی که تحقق آن در استصحاب، معتبر است.

چهارمین تنبیه به دنبال جریان یا عدم جریان استصحاب در زمانیات است. استصحاب زمانیات از اقسام استصحاب امور تدریجی می‌باشد و به معنای حکم به بقای اموری است که به‌تدریج و در بستر زمان موجود می‌شود؛ به این صورت که تا جزء سابق از بین نرود، نوبت به جزء لاحق نمی‌رسد و هیچ‌گاه تمام اجزای آن در یک زمان اجتماع نمی‌کند. به نظر نویسنده برای روشن شدن این بحث، سه مقام باید بحث شود تا اینکه بحث زمانیات روشن گردد. ابتدا باید به جریان استصحاب در نفس زمان اشاره نموده و آن را پیگیری کرد؛ سپس جریان استصحاب در زمانیاتی که مقید به زمان خاصی نیستند، همچون تکلم، مشی، کتابت و... را مورد بررسی قرار داد و در پایان جریان استصحاب را نسبت به حکم مقید به زمان بعد از انقضای آن زمان مورد بحث و بررسی قرار داد تا به نتیجه مطلوب دست یافت.

نویسنده در جلد دوم، به ادامه مباحث استصحاب پرداخته و مطالب این جلد را با شروط ضروری برای جریان استصحاب آغاز نموده است. وی بقای موضوع مستصحب، فعلیت یقین و شک در بقای حادث سابق را از جمله آن شروط می‌داند. در ذیل شرط سوم، به بیان وجه و راز تقدیم ادله و امارات بر اصول و معنای تخصیص، تخصص، ورود و حکومت نیز می‌پردازد، سپس برخی از قواعد، همچون قاعده ید، فراغ، تجاوز، اصالت صحت را شرح می‌دهد.

بحث پایانی کتاب درباره تعادل و تراجیح است که سرآغاز آن، بیان فرق بین تعارض و تزاحم می‌باشد. سپس از مرجحات باب تزاحم و وجوه جمع بین حکم ظاهری و واقعی سخن به میان می‌آید.

نویسنده در ادامه، به مباحث اصول لفظی از جمله اصالت ظهور می‌پردازد و در ذیل بحث دوران امر بین تخصیص و نسخ، سه حالت تقدم ورود عام بر خاص، تقدم ورود خاص بر عام و مقارنت ورود آن دو را مورد بررسی قرار می‌دهد، سپس پای تعارض ادله را به میان می‌کشد و آنگاه حکم دو خبر متعارض را به مقتضای اصول ثانوی بررسی می‌کند و با بیان مرجحات مذکور در اخبار علاجیه، از جمله شهرت و موافقت با قرآن، مباحث خود را به پایان می‌رساند.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات هر جلد در پایان آن ذکر شده است.

پاورقی‌های اندک کتاب به توضیح برخی از مطالب و ذکر آدرس آیات و روایات اختصاص یافته است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.