قتیل دهلوی، محمدحسن
میرزا محمدحسن قتیل لاهوری (1170-1233ق)؛ از شاعران و نویسندگان مشهور سده دوازدهم و سیزدهم شبه قاره که در حوزه‌های گوناگون علوم روزگار خود، از صرف و نحو و بدیع و بیان تا منطق و ریاضی، از سرامدان روزگار خود شمرده می‌شد. از او آثار فراوانی در شاخه‌های گوناگون علوم ادبی به جای مانده که یکی از مهم‌ترین آنها شجرةالامانی است.
| قتیل دهلوی، محمدحسن | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمدحسن قتیل دهلوی |
| تخلص | قتیل |
| نام پدر | درگاهی مل |
| ولادت | 1170 |
| محل تولد | دهلی یا شاه‌جهان‌آباد، هندوستان |
| مدفن | لکهنو |
| مذهب | تشیع دوازده امامی |
| پیشه | شاعر، نویسنده |
| اطلاعات علمی | |
| اساتید | محمدباقر شهید اصفهانی |
| برخی آثار | شجرة الاماني |
شرح حال و نیاکان
تقریباً تمام تذکره‌نویسان، نیاکان قتیل را از قوم بهنداری کهتری می‌دانند.(تذكرة عقد ثريا، 234؛ تذكرة مخزن الغرائب، 570/4؛ تذكره هندى، ١٧٢؛ ملخّص تذكره ریاض‌الوفاق، ٧١؛ تذکرة ریاض‌العارفین، ١٩٩؛ تذکرة معراج‌الخیال، بی تا: ٢٢). پدرش درگاهی مل نام داشت و خودش در آن زمان به دیوالی سنگهه معروف بود.
ولادت
محل تولد قتیل در تذکره‌ها یکسان ذکر نشده است. صاحب تذکره‌های عقد ثریا، مخزن‌الغرانب، ریاض‌الوفاق، و نتایج‌الافکار زادگاه قتیل را ذکر نكرده‌اند. برخی از صاحبان تذکره، مولد او را شاه‌جهان‌آباد (هندی، بی‌تا: ١٧٢؛ عاشقی، ١٠٨؛ برزگر، ۴/٢٠٣٢) و برخی بتاله گورداس‌پور در هند (مالک رام، ۴۴٧) و برخی روستای فریدآباد از حومۀ دهلی می‌دانند (مرقّع شعرا، ٢٧).
با توجه به گفتۀ قتیل در دیوان غزلیاتش، او خود مولدش را در دهلی و در جایی دیگر شاه‌جهان‌آباد دانسته است:
| گرچه باشد مولد من خاک دهلی ای قتیل | کم کسی چون من ز یزد و ایروان برخاسته است |
همچنین
| رحم کن رحم بر این عاشق همشهری خویش | مولد خاص تو هم شاه‌جهان‌آباد است |
دربارۀ سال تولد میرزا محمدحسن قتیل سالهای 1166ق - ١١٧٠ق و ١١٧٢ق را آورده‌اند.
قتیل خود در مقدمه دیوان گوید:
«اکنون که تماشای عمر مستعار از سیر بهارستان عشره رابع فارغ و قدم در چمن سال اوّل از خامس اعشار گذاشته و دور، دور سنۀ احد عشر و مائتان والف از هجرت جناب رسالت‌پناهی ....».
با توجه به عبارت فوق که قتیل دیوانش را در سال 1211ق سروده، در آن سال ۴١ سال داشته؛ بنابراین سال تولد وی 1170ق خواهد بود. دکتر وحید قریشی هم این سال را با توجه به همین گفتۀ قتیل، پذیرفتنی میداند. (قریشی، ٢٠٠).
تشرف به اسلام
قتیل در آغاز هندو بود و سپس به اسلام گروید و مسلمان شد.
اسم هندوی قتیل در برخی تذکره‌ها دیوالی سنگھه بود و پس از مسلمان شدن، قتیل نام محمدحسن را برای خود برگزید.
قتیل در آغاز هفت تماشا نام خودرا محمدحسن آورده است:
«اما بعد قشقه طراز جبین هیچ مدانی ... قافله‌سالار گمراهان حقیقت ناآگاه محمدحسن مشهور به قتيل روسياه ...».
جوانی، سفرها
دیوالی سنگهه در اوان کودکی با خانوادۀ خود به فیض‌آباد آمد.
براساس گفتۀ صاحبان تذکره، وی در سن هفده یا هجده سالگی توسط محمدباقر شهید اصفهانی مسلمان می‌شود و به پیشنهاد او تخلّص شعری قتیل را برای خود برمی‌گزیند[۱] و چون از کودکی طبعی موزون داشته و شعر می‌گفته، از محمدباقر اصلاح شعر می‌گرفته است. ظاهراً پس از پذیرش اسلام از خانواده جدا شده و در شاه‌جهان‌آباد
مدتی در خدمت دولتمردانی چون نواب نجف‌خان و عمادالملک غازی‌الدین خان فیروز جنگ سوم (1215ق) به سر برد سپس به لکھنو رفت و خدمت سعادت علیخان (1229 -1213ق) فرمانروای اورده[۲] و غازی‌الدین حیدر (١٢٢٣ -1229ق) پیوست.
ظاهراً قتیل در لکھنو اقامت دائم داشته و زمانی که وارد آن شھر می‌شود در اوج شهرت است و بنا به گفتۀ صاحب مخزن‌الغرائب «کلامش در حین حیاتش معروف ومشهور گشته و تمام هند را فرو گرفته و به سرحد ایران و توران رسیده.»
اینکه برخی برآنند که او سفری به ایران و کربلا داشته چندان واقعیت ندارد و مدارک تاریخی آن را تأیید نمی‌کند.
مذهب قتیل
بنا به گفتۀ صاحبان تذکره، قتیل پس از قبول اسلام، مذهب شیعۀ اثناعشری را برمی‌گزیند. وی در ابتدای شجرةُالاَمانی پس از حمد و نعت حضرت رسول گوید: «زهی خدای جهان‌آفرین که حضرت محمّد مصطفی را به رسالت برگزیده و خھی رسول والانژاد که جز علی علیه‌السلام و اولاد امجادش دیگری را سزاوار منصب خلافت خود نديد ...)»
که از گفتۀ فوق به تلویح مذهب تشیع او روشن می‌شود. اینکه قتیل ازدواج کرده، در یکی از نامه‌هایی که به خواجه امامی نوشته این‌گونه برمی‌آید که ازدواج اول او ناموفق بوده و تن به ازدواج مجدّد نداده است.
نمونه اشعارش:
| ما را به غمزه کشت و قضا را بهانه ساخت | خود سوی ما نديد و حيا را بهانه ساخت | |
| دستی به دوش غير نهاد از ره کرم | ما را چو ديد لغزش پا را بهانه ساخت | |
| آمد برون خانه چو آواز ما شنيد | بخشيدن نواله، گدا را بهانه ساخت | |
| رفتم به مسجد از پی نظاره رخش | دستی به رخ کشيد و دعا را بهانه ساخت | |
| زاهد نداشت تاب جمال پری رخان | کنجی گرفت و ترس خدا را بهانه ساخت |
تاریخ وفات
سرانجام در روز شنبه ٢٣ ربیع‌الاول سال 1233ق/٣١ژانویه ١٨١٨م و به قولی در روز شنبه ٢٣ صفر 1233ق در لکهنو درگذشت. و در باغ قیصر لکنو که در آن زمان حسینیه بود به خاک سپرده شد.[۳][۴]
آثار
دیوان قتیل دهلوی
مثنوی صبح بهار
دریای لطافت
چهار شربت
نهرالفصاحت
شجرة الاَماني
مظهر العجائب في المصطلحات[۵]
پانويس
منابع مقاله
- قتیل دهلوی، محمدحسن، شجرة الامانی، تصحیح و توضیح محمد سلیم مظهر، مرتضی چرمگی عمرانی؛ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشرآثار، تهران 1401
- آقابزرگ تهرانی، محمدحسن، الذریعة الی تصانيف الشيعة، دار الأضواء - بیروت - لبنان، 1403 هجری قمری|1983 میلادی
- رفوگران، مروارید، بررسی متن شناختی نسخه خطی هفت تماشا از منظر مردم شناسی، آینه میراث پاییز و زمستان 1396 - شماره 61 رتبه ب (وزارت علوم/ISC (18 صفحه - از 199 تا 216).
- رفوگران، مروارید، هفت تماشای قتیل لاهوری و نسخه‌های آن، آینه میراث پاییز و زمستان 1394 - شماره 57 رتبه علمی-پژوهشی (وزارت علوم/ISC (24 صفحه - از 165 تا 188).