فقه و فقهای امامیه در گذر زمان
فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، اثر محمدحسن ربانی (معاصر)، کتابی است یک‌جلدی به زبان فارسی با موضوع تاریخ و فقه امامی. نویسنده در این اثر به بررسی تاریخ فقه و فقهای امامیه پرداخته است. ویراستاری این اثر با محمدرضا یعقوبی بوده است. نویسنده با ارائه اطلاعات کافی و وافی از شرح‌حال هر فقیه، نوشته‌های آن‌ها و میزان تأثیر فقیهان پیشین بر فقیهان متأخر به کندوکاو در تاریخ فقه شیعه پرداخته است.
| فقه و فقهای امامیه در گذر زمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ربانی، محمدحسن (نويسنده) |
| ناشر | سازمان تبليغات اسلامی. شركت چاپ و نشر بين الملل |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1386ش |
| شابک | 978-964-304-238-7 |
| موضوع | فقه جعفری - تاریخ، فقه - تاریخ، فقیهان - شیعه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 148 /ر2ف7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب دارای پیشگفتار، درآمد، محتوای مطالب ضمن بیان فقه و فقها در هفده دوره زمانی و خاتمه است. در نگارش کتاب از چند دسته منبع استفاده شده است: 1. کتاب‌های فقهی فقیهان که بیانگر آرا و عقاید آن‌هاست؛ 2. تراجم نوشته شده از دوره شیخ طوسی تا عصر حاضر مانند أعيان الشيعة و نقباء البشر و الذريعة و... که البته سهم أعیان الشيعة در این اثر بیش از سایر کتاب‌های تراجم است؛ 3. مقدمه کتاب‌های فقهی که شامل شرح‌حال فقیه مذکور در کتاب، کتابشناسی توصیفی اثر، و بیان خصوصیات کتاب فقه است؛ 4. رساله‌هایی که در مقدمات کتاب‌های فقهی به‌عنوان تاریخ فقه چاپ شده است مانند مقدمه الروضة البهیة سید محمد کلانتر یا مقدمه رياض المسائل یا الفوائد الحائرية و...؛ 5. یادنامه‌ها و منشورات کنگره‌های گرامیداشت فقیهان مانند مجموعه آثار شیخ مفید، شیخ انصاری، اردبیلی و خوانساری که در سال‌های اخیر برایشان کنگره برپا شده است؛ 6. مقاله‌هایی که در مجله‌هایی نظیر مجله فقه، فقه اهل‌بیت، کیهان، اندیشه و حوزه چاپ شده است؛ بخصوص مجله‌هایی که مقارن با تشکیل کنگره‌ها چاپ شده؛ 7. کتاب‌های تاریخ فقه که در نگارش مقدمه و همچنین از سبک نوشتاری آن‌ها در بیان مطالب استفاده شده است؛ مانند تاریخ ادوار فقه استاد جناتی، مقدمه طبقات الفقهاء استاد سبحانی، تاریخ فقه و فقهای استاد گرجی و...؛ 8. کتاب‌های تاریخ فقه محققان عرب معاصر مانند تاريخ التشريع الإسلامي اثر عبدالعظیم شرف‌الدین و...؛ 9. زندگی‌نامه‌ها و شرح‌حال‌های مستقلی که از فقیهان و شخصیت‌های بزرگ شیعه به چاپ رسیده است مثل زندگانی و شخصیت شیخ مرتضی انصاری، شرح‌حال حاج شیخ عبدالکریم حائری و....[۱]
گزارش محتوا
از دیرباز دانشمندان و علما به موضوع شرح احوال و زندگی فقیهان توجه داشته‌اند و دراین‌باره کتاب‌های مفصلی که گاه بالغ بر چندین جلد می‌شود، نوشته شده است؛ اما بیشتر نوشته‌های مربوط به تاریخ فقه، تاریخی است و تحقیق و کندوکاو در گوشه و کنار نوشته‌های فقهی فقها، تنها در پاره‌ای از آثار نویسندگان دیده می‌شود و هنوز جای اثری تحقیقی دراین‌باره خالی است.
تحقق این مهم، تنها با فراهم آمدن مقدمات زیر خواهد بود:
- اطلاعات کافی و وافی از شرح‌حال هر فقیه نوشته شود.
- اطلاعات جامع و گسترده‌ای درباره نوشته‌های آن‌ها گردآوری شود.
- میزان تأثیر فقیهان پیشین بر فقیهان متأخر معلوم گردد.
اگر این سه مطلب در نظر گرفته شوند، بحثی جدید و علمی با عنوان تاریخ فقه و نظریه‌شناسی فقها و کتابشناسی فقه، حاصل خواهد شد.
جستار حاضر بدین منظور فراهم آمده و در نوع خود جدید است و خالی از نقص و کاستی نیست و نیازمند تکمیل است.[۲]
در این اثر تاریخ فقهای شیعه بر اساس ادوار زمانی بررسی شده است: در این شیوه ابتدا تاریخ فقه به دوره‌های گوناگون تقسیم شده و سپس مزایا و خصوصیات فقه و فقها در هر دوره شمرده شده است. درباره تقسیم به دوره‌های مختلف آنچه در بین نویسندگان و خود فقیهان به چشم می‌خورد، آن است که می‌توان فقه را در دوره‌های ذیل بررسی کرد.
دوره اول: تشریع احکام و فقه.
دوره دوم: فقه و فقیهان در عصر ائمه(ع). در بررسی تاریخ فقیهان شیعه در این دوره به ویژگی‌ها و خصوصیات فقیهان و مزایای فقه آنان پرداخته می‌شود.
دوره سوم: دوره انتقال فقه از عصر ائمه به عصر فقیهان نایبان عام امام(ع) که با غیبت صغرای امام زمان(عج) آغاز می‌شود و تا عصر شیخ طوسی ادامه می‌یابد. ابن جنید اسکافی و ابن ابی عقیل از فقهای برجسته این دوره‌اند.
دوره چهارم: عصر تحول و گسترش فقه، عصر خروج از نصوص و انطباق نصوص بر فقه. در این دوره شیخ طوسی با تألیف المبسوط تحول خاصی در فقه ایجاد کرد. او در این روش از استادش سید مرتضی و شیخ مفید پیروی کرد.
دوره پنجم: این دوره از سال 460ق یعنی بعد از شیخ طوسی شروع می‌شود به محمد بن ادریس حلی خاتمه می‌یابد. از این دوره باید به‌عنوان عصر رکود فقه یاد کرد؛ زیرا بیشتر فقیهان پیرو شیخ بوده‌اند و کمتر کسی با او مخالفت کرده است.
دوره ششم: عصر انتقاد، فقه با ظهور محمد بن ادریس حلی دگرگون شد و شخصیت و عظمت شیخ طوسی شکسته شد و با رحلت او دوره متقدمین به سر آمد.
دوره هفتم: عصر گسترش فقه در حله و ظهور فقیهانی همچون علامه حلی و محقق حلی است.
دوره هشتم: عصر پیدایش مدرسه جبل عامل و فقیهان جنوب لبنان و ظهور شهید اول و شهید ثانی و عصر شرح و بسط فقه.
دوره نهم: دوره تولد و ظهور فقه حکومتی و ورد علما در حکومت‌های عصر. از فقهای این دوره می‌توان محقق کرکی را نام برد.
دوره دهم: دوره پیدایش مکتب علامه مقدس ملا احمد اردبیلی و تحول این مکتب در فقه است. در این دوره فقها توجه بیشتری به خبر واحد و اعتبار قرائن دارند و در این دوره آرای جدید فقهی ظهور پیدا می‌کند و احادیث پالایش می‌یابند. از فقهای مشهور این عصر سید محمد عاملی و شیخ حسن عاملی هستند.
دوره یازدهم: این دوره خود به دو بخش تقسیم می‌شود:
الف: پیدایش اخباری‌گری با بروز محمدامین استرآبادی و تقسیم اخباریون به دو دسته تندرو و میانه‌رو. به‌جز محمدامین استرآبادی، از شخصیت‌های اخباری می‌توان کسانی مانند میرزا محمد استرآبادی، محدث بحرانی، سید نعمت‌الله جزایری، شیخ حر عاملی، ملا محسن فیض کاشانی، محمدتقی و محمدباقر مجلسی، شیخ سلیمان ماحوزی و سید بحرانی را نام برد.
ب: تداوم مکتب اصول و اجتهاد در اصفهان با ورود فقهای جبل عامل مانند محقق کرکی به اصفهان. از فقهای نامور و برجسته این دوره می‌توان مجلسی‌ها، شیخ بهایی، پدرش شیخ عبدالصمد عاملی، حاج‌آقا حسین و آقا جمال خوانساری، محمدباقر سبزواری و محمدباقر میرداماد را نام برد. البته برخی، محققان این دوره را داخل در دوره هشتم دانسته‌اند.
دوره دوازدهم: تاریخ شکست اخباری‌گری با ظهور وحید بهبهانی با بروز شاگردان بزرگ وی در کربلا. از جمله شاگردان وحید بهبهانی می‌توان سید محمدمهدی بحرالعلوم، سید محمدجواد عاملی، سید علی طباطبایی صاحب ریاض المسائل، ملا مهدی نراقی، ملا احمد نراقی، ابوعلی حائری صاحب منتهی المقال، محمدباقر شفتی، میرزای قمی صاحب قوانین، شیخ اسدالله تستری، سید محمد مجاهد صاحب مناهل و مفاتیح الاصول را نام برد.
دوره سیزدهم: رونق مجدد حوزه علمیه نجف و پیدایش فقه جواهری توسط صاحب جواهر شیخ محمدحسن نجفی.
دوره چهاردهم: عصر تحول فقه و اصول توسط شیخ اعظم مرتضی انصاری دزفولی که میرزای شیرازی و فقیهان پس از وی را می‌توان از پیروان مکتب شیخ انصاری و منتقدان آن دانست.
دوره پانزدهم: دوره نقد آرای شیخ انصاری.
دوره شانزدهم: عصر تأثیرپذیری و نقد آرای آخوند خراسانی و تحکیم سه مدرسه اصولیین.
دوره هفدهم: عصر گسترش مدرسه‌های اصولی نجف؛ مدرسه نائینی، مدرسه عراقی و مدرسه اصفهانی.
دوره هجدهم: فقهای معاصر.
باید گفت که در این تقسیم‌بندی ادوار فقه از دیگران تبعیت نشده است. بلکه نویسنده، به لحاظ مزیت‌های هر دوره آن را به‌صورت مستقل مطرح کرده است.[۳]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب و منابع در ابتدای کتاب آمده است. پاورقی‌های کتاب علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالبی در شرح و توضیح محتوای مطالب است. شرح اصطلاحات فقهی، در بخش درآمد کتاب در ابتدای آن پس از پیشگفتار آمده است.[۴]
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار و درآمد کتاب.