فقه الفضاء
فقه الفضاء اثر سید محمد صدر (متوفی 1419ق)، کتابی است دربردارنده مسائل شرعی مستحدثه که شامل مسائلی است که برخی از آن‌ها هم‌اکنون موردنیاز مکلفین بوده و نیز مسائلی که هنوز مورد ابتلا و نیاز واقع نشده و موضوع آن، منوط به پیشرفت‌های علمی بشر در زمینه فضا در آینده است.
| فقه الفضاء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صدر، محمد (نویسنده) |
| ناشر | دار و مکتبه البصائر، هيئة تراث السيد الشهيد الصدر |
| مکان نشر | لبنان - بيروت، عراق - نجف اشرف |
| سال نشر | 2011م , 1432ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ص4م6 4/6 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
در این کتاب، باشکوه‌ترین شکل فقه و پیشرفت علوم و انسجام آن دو، تجلی پیدا کرده است. این کتاب، دلیل و قاطع و روشنی است بر اینکه فقه، همه زمینه‌ها و ابعاد زندگی را شامل می‌شود و در سرتاسر قرون، بی‌نقص و جاودان است و مدعیان برای اثبات نقص آن، هیچ حجتی ندارند[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب بدون تبویب و فصل‌بندی، دربردارنده برخی از ابواب فقهی است.
این کتاب، از فرضیات فقهی برخوردار است که برخی از آن‌ها به مکلفی که در حال حاضر زندگی می‌کند مربوط می‌شود و برخی از آن‌ها به مکلفی که در آینده زندگی می‌کند و همان‌گونه که واضح است، برخی از مسائل، تنها احتمال فقهی دارند و در حال حاضر، واقعیت ندارند، اما گذر زمان، نیاز مردم را به آن‌ها در بسیاری از موارد فقهی و ضروری، اثبات می‌کند و طبعاً برخی از فرض‌ها در خارج واقعیت ندارند و این بدان معنا نیست که این فرضیات باید از فقه و کتب فقهی برداشته شود، بلکه درهرحال، این مسائل باید به رشته تحریر درآیند، به‌خصوص که این مسائل، بر گستردگی معلومات و وسعت افق دید فقیه دلالت می‌کنند[۲].
این کتاب به تمامی سؤالات فقهی‌ای که ممکن است درباره فضا و زندگی در کرات دیگر به وجود بیاید، پاسخ می‌دهد. سؤالاتی که احتمالاً هنوز مصداق خارجی نیز نیافته است. از جمله سؤالات فقهی که در این کتاب از فتاوای آیت‌الله صدر به آن پاسخ داده شده است، احکام نماز و روزه در فضا و احکام خمس از مواد و محصولات به‌دست‌آمده از کرات دیگر است[۳].
گزارش محتوا
ژرفای اندیشه شیعی و گستره احکام اسلامی، به حدی است که با رسیدن بشر به اختراعات و اکتشافات جدید، به بن‌بست نمی‌رسد؛ بلکه با استنباط احکام جدید از اصول فقهی، راهکارهای نوینی برای گردآوردن دین و دنیای جدید پیش روی انسان مؤمن و متدین می‌گذارد و برخی از مراجع تقلید، در مسائل تازه و نوینی مانند «رفتن به فضا» و رعایت کردن مناسکی همچون نماز، روزه، خمس و زکات در کرات دیگر، به فکر افتاده و کتابی درباره آن تدوین نموده‌اند که از جمله آن‌ها، نویسنده اثر حاضر می‌باشد که کتابی درباره احکام فضا به رشته تحریر درآورده است[۴].
چه‌بسا برخی از افراد این سؤال را مطرح می‌کنند که فایده این‌گونه مسائل فقهی و غرض از انتشار آن در زندگی چیست؟ در پاسخ باید گفت که این سؤال، ناشی از غفلت از پیشرفت بشر در زمینه علوم است؛ چراکه بسیاری از افراد خواستار سفر به فضا و یا تسخیر آن و یا آماده کردن سیاره‌های دیگر برای سکونت می‌باشند و ممکن است در آن زمان، با مخلوقات فضایی برخورد کنند، لذا همراه شدن فقه با این علوم، ضروری است[۵].
برخی از ویژگی کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:
- ازآنجاکه این کتاب تمامی احتمالات و موضوعاتی را که در زمینه احکام فضا به ذهن می‌رسد مورد بررسی قرار می‌دهد، گستردگی و پویایی اندیشه فقهی را آشکار می‌سازد و با توجه به قاعده ثابت شده در فقه: «هر واقعه و پیشامدی، حکم مخصوص به خودش را دارد»، تلاش نویسنده در این کتاب، کاری درست و بجا می‌نماید.
- این کتاب، نشان‌دهنده همراهی و همپایی فقه اسلامی با علم روز و فرضیه‌های مدرن است و ثابت می‌کند که برخلاف تصور برخی افراد، اسلام هیچ‌گاه به زمان گذشته اختصاص ندارد؛ بلکه مطابق با این قاعده است: «حرام و حلال محمد(ص) تا روز قیامت ماندگار است».
- کتاب حاضر امکان پیاده نمودن آموزه‌های فقه اسلامی را در تمام آفاق زمینی و آسمانی به نمایش می‌گذارد؛ زیرا دین اسلام مختص به زمین نیست؛ بلکه آیینی است که از آسمان سرچشمه گرفته و در آسمان نیز قابل اجراست.
- این اثر به کسی که در عرصه و موضوع کاری خود، جویای نگارش کلی نسبت به فقه است و طرز فکر و فرهنگش متناسب با آگاهی یافتن از احکام این عرصه بوده و در پی سیراب شدن از چشمه زلال احکام آن است، نگاهی فراگیر در حوزه فقه می‌بخشد.
- اگرچه در زمان کنونی به جهت دست نیافتن بشر به فناوری لازم، برخی از مسائل فقه فضا مانند امور مربوط به زندگی بشر در اجرام بیرون از منظومه شمسی یا ملاقات مستقیم و بی‌واسطه با آفریده‌ها و ساکنان اصلی هر جرم آسمانی، علمی نیست، ولی بسیاری از مسائل آن در زندگی روزمره امروزی، موردنیاز و قابل‌استفاده است و شمار قابل‌توجهی از مسلمانان دغدغه آن‌ها را دارند. افزون بر آن، این مکان وجود دارد که برخی از امور آن در روزگاری نه‌چندان دور تحقق یابند.
- فقهای زبردست و محقق بر این نکته واقف‌اند که آوردن استدلال فقهی بر چنین مسائلی، در شمار مشکل‌ترین انواع استدلال‌های فقهی است؛ زیرا فهم قرآن و سنت از جانب فقها تا زمان حاضر به زندگی معمولی ما بر روی کره زمین اختصاص یافته و به کرانه‌های عظیم کهکشان‌های گوناگون نگاهی ندارد. در نتیجه فقیهی می‌تواند اندیشه خود را در این پهنه بی‌کران جولان دهد که دارای سطح درک و فهم بالا و نگرش وسیع نسبت به مسائل و موضوعات باشد.
- ازآنجاکه در این کتاب بر مسائلی تأکید شده که فقها آن‌ها را در رساله عملی و کتاب‌های استدلالی خود نادیده گرفته و یا کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند، نویسنده گوی سبقت را در این زمینه از آنان ربوده است.
- زمانی که فقها به تبیین مسائل مستحدثه که مشتمل بر امور اجتماعی و اقتصادی گوناگون است، پرداخته‌اند، بررسی آنان از چند صفحه فراتر نرفته و گاهی مسائل ذکر شده در مجموع رساله آنان یا ضمن یک کتابچه، از بیست صفحه تجاوز نمی‌کند؛ حال‌آنکه این کتاب، می‌تواند برهانی بر این مطلب باشد که تنها تبیین فروعات و مسائل یک عرصه از مسائل مستحدثه، به یک کتاب جداگانه نیازمند است و چند صفحه اندک، پاسخگوی نیازهای موجود در این زمینه نیست؛ چه رسد به تبیین همه عرصه‌های مسائل مستحدثه که وسعت و سختی کار در این زمینه، بر همگان روشن است. مسائل و فروعات فقه بانکداری یا تلقیح مصنوعی و دیگر مسائل مستحدثه که فقها به‌صورت خیلی خلاصه و گذرا، به بیان آن‌ها پرداخته‌اند و مسائل فضا که برخی فقیهان حتی به‌طور اجمالی هم به آن اشاره نکرده‌اند، از افق دید نویسنده مخفی نمانده و در این کتاب، درصدد تبیین مسائل فضا به‌صورت گسترده و دقیق است.
- این کتاب، شامل کلامی آشنا و تازه در برخی موارد دور از ذهن است و خواننده این کتاب می‌تواند با آن مسائل، لحظات خوشی را سپری کند؛ هرچند فایده دیگری برایش نداشته باشد.
- تمام تلاش نویسنده بر این امر متمرکز بوده تا فروعاتی را که شامل خیال‌پردازی زیاد یا تخیل علمی است، بیان نکند و فقط به ذکر فروعات و مسائل متناسب با زندگی علمی بنده نماید و در ضمن این مسائل، برخی از امور فضایی را نیز که بشر زودی به آن‌ها دست می‌باید، ارائه کند[۶].
مباحث کتاب، به ترتیب از کتاب اجتهاد و تقلید آغاز شده و با مباحث مرتبط با قضاوت خاتمه یافته است.
در بخش «زکات»، فقیه، مقلد خود را ملزم به پرداخت زکات و خمس حتی در کرات دیگر دانسته و در یکی از فتاوای خود گفته است: «به کسی که همواره شرایط استحقاق زکات گرفتن را دارد؛ چه از جنس بشر باشد و یا موجودات غیر بشری که قوه عاقله دارند، زکات داده می‌شود و مهم این است که زکات، مِلکش شود و بتواند از آن استفاده نماید؛ خواه او استفاده نماید یا ننماید» و در فتوایی دیگر آورده‌اند: «اگر انواع دیگری از حیوانات یافت شوند که اهلی باشند، یا وحشی، حلال‌گوشت باشند یا حرام‌گوشت و از دور شبیه چارپایان سه‌گانه (گوسفند، گاو و شتر) باشند یا نباشند، در تمامی موارد پرداخت زکات آن‌ها واجب نیست»[۷].
در پایان می‌توان چنین گفت که اثر حاضر، تا زمان تألیف آن، برای پیشرفت علوم فضایی، کتابی است جامع که برای تمام مسائل تازه کشف شده در این زمینه، فتوای فقهی داده که بر اصول شرعی یا قواعد عقلی و یا مسائل علمی استناد می‌کند[۸].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است[۹].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- صدر، محمد، «فقه فضا»، ترجمه مؤسسه المنتظر لإحیاء تراث آل‌صدر، قم، مؤسسه انتشارات محبین، چاپ اول، زمستان 1388.
- بی‌نام، برگرفته از سایت «موعود»، یکشنبه 12 آبان 1398،