عيون المسائل (قاضی عبدالوهاب)

عيون المسائل، نوشته ابومحمد عبدالوهاب بن علی بن نصر بغدادی مالکی (درگذشته 422ق) است. او کتاب «عيون الأدلة» استادش قاضی ابوالحسن بن قصّار (درگذشته 397ق) را، که یک دوره فقه مالکی است، مختصر نموده است. علی محمد ابراهیم بورویبه، پژوهش کتاب را انجام داده است.

عيون المسائل(اب‍ن‌ ق‍ص‍ار، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ ع‍م‍ر)
پدیدآوران	اب‍ن‌ ق‍ص‍ار، ع‍ل‍ی‌ب‍ن‌ ع‍م‍ر (نويسنده) بورویبة، علی محمد ابراهیم (محقق) قاضی عبد الوهاب، عبد الوهاب بن علی ( خلاصه کننده)
عنوان‌های دیگر	عیون الأدلة في مسائل الخلاف بین فقهاء الأمة. برگزیده ** و هو اختصار لکتاب «عيون الأدلة في مسائل الخلاف بين فقهاء الأمة» للقاضي أبي الحسن بن القصار االبغدادي
ناشر	دار ابن حزم
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1430ق - 2009م
چاپ	1
شابک	‎978-9953-81-754-5
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نخست، شایسته است که به تفاوت سبک نگارش این کتاب با اصل آن (عيون الأدلة) اشاره شود؛ در «عيون الأدلة» نویسنده با ارائه فقه مقارن، به اسباب اختلاف فقهی و ادله مسائل و راه‌های احتجاج به آن‌ها و نیز به ترجیح‌ها و کشمکش‌های فقهی ‌پرداخته است. این سبک، بهترین روشی است که به یاری آن می‌توان راه‌های استدلال و مناقشه‌های فقهی را در تکوین فقه مالکی شناخت. اما عبدالوهاب در «عيون المسائل» مسئله‌های اختلافی را می‌آورد و آرای صحابه، تابعین و مذاهب فقیهان را بررسی می‌کند. او این کار را بدون درج استدلال‌ها و ترجیحات فقهی انجام داده است. ازاین‌رو، «عيون المسائل» به‌مثابه نمایه‌ای برای شناخت مسئله‌های اختلافی است. البته، هر دو روش به کار طلاب، فقیهان و مفتیان می‌آید و کسی بدون کاربست آن‌ها فقیه نمی‌شود؛ زیرا شناخت مسائل اختلافی درون یک مذهب فقهی و ترجیح قوی‌ترین روایت‌ها و بیان فتواهایی که بر مبنای آن‌ها صادر شده است، به مهارت فقیه در استنباط احکام می‌افزاید‏.

عيون الأدلة، گردآوری و نگارش استدلالی مسئله‌هایی است که بر سر آن‌ها مالک بن انس با فقیهان دیگر اختلاف دارد‏ و عبدالوهاب با خلاصه این کتاب، خواسته است که مطالب فقهی بهتر در حافظه بماند و جستجوی مسائل آن ساده‌تر شود که این خود، کمکی به حفظ مذهب مالکی است. همچنین در این کتاب مسائل اختلافی عرضه شده است (هرچند که باید برای وقوف به دلایل آن‌ها به اصل کتاب «عيون الأدلة» بازگشت). روش تلخیص عبدالوهاب چنین است که او برای مراعات نسَق اصل کتاب، مَطلع هر مسئله‌ای (به‌جز برخی مسائل) را که ابن قصار برایش فرعی نوشته است، می‌آورد. گاهی نیز عبارت‌های یک مسئله‌ را، بدون آسیب‌ رساندن به معنای آن، پس و پیش نموده است و گاهی «فصولی» را، که مهم نبوده و در مسائل دیگر ‌به چشم می‌آمده، واگذارده و نام برخی از «فصول» را به‌مناسبت طرح مسئله‌های اختلافی که در آن‌ها است، به «مسائل» تغییر داده است‏.

محقق، شرح حالی از هر دو نویسنده اصل و فرع، «ابن قصّار» و «عبدالوهاب» نوشته است و به‌مناسبت روش این دو نویسنده، به دو سبک نگارش کتاب‌های فقهی مالکی اشاره می‌کند: طریق مغربی و طریق عراقی؛ در روش پژوهشی مغربی (مصر و مغرب) آرای مالک و یارانش تنقیح می‌شود و پیراسته و مختصر می‌گردد. این شیوه در نخستین طبقه از شاگردان مالک (مانند عثمان بن حَکم «163ق»، زیاد بن عثمان «193ق») مرسوم بوده است و بنای آن بر سماعات از مالک و شاگردان او و نیز بر مطالب تدوین‌شده و فتواهایی است که از استدلال و تعلیل تُهی می‌باشد. آنان دو رویکرد در نگارش حدیث داشته‌اند: یکی اینکه، کتاب‌هایی را در سماعات (بدون درج استدلال و تعلیل برای آن‌ها) می‌نوشتند و دیگر اینکه ‌برای آن سماعات و مدوّنات، به «مختصرنویسی» دست می‌زدند. همچنین، کتاب‌های شاخص و مختصری را برای اِفتا و کار قضاوت تهیه می‌کردند. از سوی دیگر، در پژوهش عراقی تلاش بر گسترش‌ و کِش‌‎ دادن بحث بوده است. در این روش، استدلال و تعلیل ارائه می‌شده است. محدثان بزرگ آنان، که کتاب موطّأ را از مالک آموخته‌اند، عبارتند از سلیمان بن بلال (درگذشته 176ق) و عبدالله بن مسلمه قعنبی (درگذشته 221ق). کسانی هم مانند عبدالله بن ماجشون (درگذشته 212ق) بوده‌اند که از شاگردان «مالک» فقه و حدیث را می‌‌آموختند و به وراثت می‌بردند. قاضی عبدالوهاب این سنت پژوهشی عراقی را (به‌ویژه در «التلقين» که مختصر‌ترین کتاب فقهی مالکی است) پی‌ گرفته است. این سبک از نوشتار، کاستی‌های مدارس فقهی دیگر را جبران می‌کرد، تا اینکه با رفتن او به مصر، شکست در این سبک آغاز شد و تا پایان قرن پنجم و مرگ آخرین نماینده آن «ابویعلی احمد بن محمد عبدی بصری» (درگذشته 489ق) دوام نیاورد‏.

محقق برای کتاب از چهار عنوان «عيون المسائل»، «عيون المجالس»، «مختصر عيون المجالس» و «رؤوس المسائل» نام برده است و در بررسی‌های خود، عنوان نخست را ترجیح می‌دهد‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق.