شعر الهذليين في العصرين الجاهلي و الإسلامي
شعر الهذلیین فی العصر الجاهلی و الإسلامی، نقدٌ و تاریخٌ ، نوشته احمد کمال زکی است. او شعر هُذَلیان را در دو دورۀ جاهلیت عرب و اسلامیت آن واکاوی نموده است.
| شعر الهذليين في العصرين الجاهلي و الإسلامي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زکی، احمد کمال (نويسنده) |
| ناشر | دار الکاتب العربي |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1389ق - 1969م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
دیوان شاعران قبیله هُذَل از ویژگی‌های ممتاز و یگانه‌ای برخوردار است و نیز با نشانه‌هایی که دارد، شاعرانش را در مکتب خاصی گِرد هم می‌آورد. اشعار هذلیان از دیرباز، دو گونه دسته‌بندی شده است؛ یکی، «دیوان هذلیان» است که هرچند بیشتر مجموعۀ آن اشعار در بستر زمان گُم گشته است، کسانی از قبیله‌های عرب به حفظ شعر هذلی کوشیده‌اند؛ دوم، اشعاری است که لا به لای آثار کهن یافت می‌شود. نویسنده، دسته اخیر را منبع پژوهش خود قرار داده است. در این گونۀ اخیر، اشعاری تعمیم‌پذیر و نیز اشعاری موجَز و مبهم دیده می‌شود که البته همین، نشانه‌ای از تأثیر هذیل در ضمیر و جان ادبی پیشینیان است. در عصر کنونی برخی مستشرقان، برخی نسخه‌های خطی را چاپ کرده‌اند همچنین مصریان نسخه‌ای را که دست «شنقیطی» بوده است، عرضه نموده‌اند. با این حال، برخی از ادیبان، هذلیان را مردمی بدون پبشینۀ تاریخی می‌انگارند که زیستشان بی‌ضابطه بوده است و از گذشته‌شان جز آنچه در برخی از شعر شاعران هُذلی آمده است، رد پایی نیست. از این رو، نویسنده خواسته است پیچیدگی‌ها و کاستی‌های تاریخی این قبیله را واکاوی کند.
دیوان‌های شاعران هذلی، منبع دست اولی برای پژوهش او است که همواره به آن‌ها استناد می‌کند. برای کمال زکی آشکار شده است که برخی اشعار، اضطراب تاریخی دارد و برخی از قصیده‌ها تقدّم تاریخی ندارد. در باره سرایندۀ برخی دیگر نیز نزاع است. با این همه، جای آن نیست که این اشعار کنار گذاشته شود یا در باره آن‌ها مردّد شُد. چرا که خوشبختانه، این بگومگوهای راویانِ اشعار از مرز قبیله بیرون نمی‌رود و شعر را چه به لحاظ محتوی و چه از نظر چهارچوب، هذلی ساخته است. کمال زکی میان نسخه‌های چاپی و خطی تمیز داده است. خواننده نیز به آسانی درمی‌یابد که همه آن‌ها به طور کامل به دست او نرسیده است ولی ویژگی‌هایی که در اشعار دیده می‌شود، نویسنده را به این نتیجه می‌رساند که همه آن‌ها (حتی اشعار نِفله) از شاعران هذلی اند. او در بررسی نسخه‌های خطی، برخی را مرویّ از «ابو سعید سکّری» (۲75-۲12ق) و یا غیر او می‌داند و برخی دیگر را از روایت «ابوسعید عبدالملک بن قریب اصمعی» (ح123-216ق) برمی‌شمرد. او همچنین کتابی را با عنوان «دیوان الهُذَلیّین» از میان مجموعه شعری که بسیاری از دیوان اشعار عرب را در بر دارد و متعلق به «شنقیطی» است، فراهم آورده است. نویسنده همچنین با بررسی نسخه‌های چاپی (مانند کتاب خودش «شرح اشعار الهُذَلیّین»)، برخی را نقل‌شده از مخطوطات «لیدن» و برخی دیگر را فراهم‌آمده از نسخه خطی «شنقیطی»، که برتر از مخطوطات لیدن است، می‌داند.[۱]
کتاب کمال زکی در دو باب سامان یافته است: او در نخستین فصلِ باب اول به ریشه قبیله‌ای هذیل، اقامتگاه‌های هذلیان و مناقشه تاریخی بر سر زیستگاه ایشان از دوران جاهلیت عرب تا عصر اُمویان می‌پردازد. او در فصل دوم نمایی از زیست اقتصادی و اجتماعی قبیله را ارائه می‌دهد تا شعر هُذَیل و تقسیم ثنائی آن بهتر فهمیده شود.
او در باب دوم، فن شعری هذلیان را به زندگی آنان پیوند می‌دهد؛ بدین‌گونه که در فصل اول از دیوان‌ها و عنصر و راویان اشعار سخن می‌گوید. فصل دوم در باره خَلق معانی شعری شاعران عرب است. در فصل سوم به نقد و شرح ویژگی‌های فنی شعر پرداخته شده است. نویسنده در پژوهش خود به مکتبی از شعری هذَلی می‌رسد که واژه‌های غریب، تصویرسازی‌ها، اندوه عاطفی و داستان‌پردازی تخاصمی از ویژگی‌های آن است. در فصل چهارم او بحث لغوی گسترده‌ای را به منظور ارزیابی شعر و کاربردی که نزد ادیبان برای استشهاد و نیز مرجعیتی که در تفسیر اشعار غریب دارد، ارائه می‌دهد؛ فصل پنجم، پژوهشی تطبیقی میان دو شاعر برجسته‌ای است که شعر خود را با دو شیوه ممتاز از یکدیگر سروده‌اند. یکی «ابو ذُئَیب» (درگذشته ۲۸ق) است که یکجانشین بادیه بوده است و دیگری «ابو خراش» (درگذشته ۲۰ق) است که نمونۀ برجسته‌ای از یک راهزن عیّارپیشه است. نویسنده، در این باره از شیوه‌های تاریخی و نقدی بهره جسته است.[۲]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه نویسنده