شرح أبيات سيبويه

شرح أبيات سيبويه، از آثار ابومحمد يوسف بن ابى‌سعيد السيرافى (330 - 385ق)، به زبان عربى است كه آن را دكتر محمدعلى سلطانى در دو جلد به‌صورت علمى تصحيح كرده و برایش مقدمه‌اى عالمانه نيز نوشته است. در اين اثر، همه اشعارى كه سيبويه (متوفاى حدود 180ق)، در كتاب مشهورش (الكتاب) آورده و به آن‌ها استشهاد كرده، نقل و شرح شده است.

‏شرح أبيات سيبويه
پدیدآوران	سیبویه، عمرو بن عثمان (نویسنده) سیرافی، یوسف بن حسن (شارح) سلطانی، محمد علی (محقق)
عنوان‌های دیگر	الکتاب. برگزیده. شرح
ناشر	دار العصماء
مکان نشر	دمشق - سوریه
سال نشر	1429 ق
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - شواهد شعری زبان عربی - مجاز زبان عربی - نحو سیبویه، عمرو بن عثمان، ۱۴۸ - ۱۸۰؟ق. الکتاب سیبویه - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6151‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏9‎‏ ‎‏ک‎‏2018*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

در اين شرح، تنظيم جداگانه‌اى غير از ساختار مباحث رايج در بين اديبان (نحويان و صرفيان قديم) انجام نشده و براى هريك از مباحث مذكور، شواهدى كه سيبويه آورده، ذكر شده و آنگاه نویسنده به توضيح و شرح آن‌ها پرداخته است.

شواهدى كه در اين اثر، مورد بررسى و شرح قرار گرفته، عبارت از تعداد 627 مورد است و هر مورد، شامل بيت يا ابياتى مى‌شود كه سيبويه در كتابش به آن‌ها استشهاد كرده است.

در كتاب حاضر يك دوره صرف و نحو عربى با ذكر شواهد شعرى بيان شده است. البته در اين شرح همانند متن اصلى أبيات سيبويه، چنين نيست كه مباحث صرف و نحو به‌صورت دو علم جداگانه مطرح شوند، بلكه به‌هم‌پيوسته آمده‌اند و بى‌ترديد تفكيك دقيقى كه الآن در بين مباحث اين دو علم وجود دارد، در آن روزگار صورت نگرفته بود.

گزارش محتوا

درباره روش و محتواى اين اثر، چند نكته گفتنى است:

1. محقق در مقدمه‌اش، منزلت علمى كتاب سيبويه و نيز شرح حاضر را به‌خوبى بيان كرده است. او تأكيد كرده است از زمان پيدايش كتاب سيبويه تاكنون، اين اثر جاودان انعكاس چشمگيرى يافته و انديشمندان و پژوهشگران نسبت به آن اهتمامى ويژه مبذول داشته و آثار پژوهشى بسيارى درباره آن و شرح عباراتش و شواهدش و... به انجام رسانده‌اند كه كتاب حاضر نيز يكى از همين موارد است
2. بنا بر نظر دكتر محمدعلى سلطانى، منزلت و ارزش كتاب حاضر (شرح أبيات سيبويه) از چند جهت است:

   الف) همه ابعاد پژوهش را كامل كرده؛ يعنى در بيان و توضيح لغات غريب هيچ كوتاهى نكرده و دقت لازم را مراعات كرده است و از سوى ديگر تلاش نحوى مناسبى به خرج داده؛ به‌طورى‌كه نخست موضعى را كه سيبويه هر بيت شعر را در آن آورده، معين كرده و بعد به اعراب كلمات مشكل پرداخته و آنگاه وجه تقويت معناى مورد نظر را مطرح كرده است و از سويى ديگر روايات ادبى و نحوى و صرفى را ذكر كرده و اختلافات و وجوه هركدام را گفته و نظر ترجيحى خودش را نيز آورده و از طرفى دگر سخت كوشيده كه شاعر هر شعرى كه ذكر شده را معين كند و حتى اختلاف در اين مورد را نيز آورده و نظر خودش را نيز در اين موضوع گفته و معانى اشعار را نوشته و بعد اخبار مربوط به آن را به‌طور مفصل آورده؛ به‌طورى‌كه منتقدش، اسود غندجانى، از اين نظر بر او عيب گرفته است؛

   ب) تقدم نسبى؛ به اين معنا كه در بين 18 شرح مهم، فقط پنج شرح (شرح‌هاى مبرد، زجاج، مراغى، ابن نحاس و مَبرَمان) بر او پيشى گرفته‌اند؛

   ج) روش او در شرح؛ او با حرص و ولع كوشيده است كه همه جوانب شرحش را كامل سازد، ولى ديگران به‌اختصار شرح كرده‌اند؛ چه، اكنون از شروح متقدمان بر ابن سيرافى، جز شرح ابن نحاس باقى نمانده و شرح او هم بسيار اختصارى است و بر موضع استشهاد اكتفا كرده است؛

   د) تأثير در آثار بعدى؛ ابن سيرافى با تخصصى كه در اين شرح از خود در مورد شرح و توضيح شواهد شعرى آشكار ساخت، بر آثار بعدى تأثير مثبتى گذاشت و سلسله شروح همچنان ادامه يافت

3. نام كتاب به سه صورت گفته شده است: «شرح أبيات الكتاب»، «شرح أبيات سيبويه» و «شرح أبيات كتاب سيبويه». محقق، نام دوم (شرح أبيات سيبويه) را ترجيح داده است؛ زيرا در نسخه خطى به همين صورت ذكر شده است و عنوان‌هاى ديگر نياز به ادله اضافى دارد
4. محقق، روش تحقيق خودش را در اثر حاضر به اين ترتيب ذكر كرده است: بعد از حصول اطمينان به همه متن، همه شروح خطى يا چاپى كه تاكنون براى ابيات سيبويه نوشته شده و باقى مانده را جستجو كرده و گرد هم آوردم و افزون بر آن براى تصحيح كتاب حاضر به شرح شواهد اشعار مغنى و مفصل و ابن مالك و... نيز مراجعه كرده و به مقايسه شرح ابن سيرافى و ديگران پرداختم و در موارد بسيارى به آنچه بهتر و مناسب‌تر است، اشاره كرده‌ام، ولى درباره توجيه نحوى در اين شروح چيزى را بيان نمى‌كنم و در صورت لزوم و تباين شرح‌ها آنچه مناسب است را ذكر مى‌كنم و ملتزم شده‌ام كه مواضع ورود هر شاهدى را در كتب نحوى از شرح شواهد سيبويه و غير آن بيان كنم و اما در خصوص كتاب «فرحة الأديب» كه روايت اسود غُندِجانى (زنده در 430ق) و ردّ بر كتاب حاضر (شرح أبيات سيبويه) و گزارش ابومحمد اعرابى است، پس براى غنى‌سازى اين اثر، تمام آن را در جاى خودش ذكر كردم تا بحث با مقايسه نظرات گوناگون مفيدتر شود؛ زيرا ابومحمد اعرابى، اطلاعات نسب‌شناختى خوبى دارد و آگاهى‌اش به شخصيت‌ها و اماكن و حوادث تاريخى و... گسترده است؛ البته اين كار بعد از آن صورت گرفت كه كتاب «فرحة الأديب» را از روى چهار نسخه خطى تصحيح كردم. همچنين زندگى‌نامه اعلام و شخصيت‌هاى واردشده را در پاورقى بيان كرده‌ام
5. منزلت «الكتاب» سيبويه در ادبيات عربى، فوق‌العاده و ممتاز است؛ به‌طورى‌كه در علم نحو، اثرى بى‌نظير شمرده مى‌شود و بر همه كتاب‌هاى نحوى ترجيح داده مى‌شود. به همين جهت، مبرد درباره آن گفته است كه در هيچ علمى هيچ كتابى مانند كتاب سيبويه پديد نيامده؛ زيرا كتاب‌هاى نوشته‌شده در يك علم، به يكديگر نيازمندند، ولى كسى كه كتاب سيبويه را بفهمد نيازى به كتاب ديگرى ندارد و زمخشرى از بزرگ‌ترين دانشمندان قرن ششم بعد از گذشت چهار قرن از نگارش كتاب سيبويه، چنين گفته است:

ألا صلّى الإلهُ صلاة صدقٍ		على عمرو بن عثمان بن قنبر
فإنّ كتابه لم يَغنِ عنه		بنو قلم و لا أبناءُ منبر

؛

«خدا درود فرستد، درودى واقعى بر سيبويه (عمرو بن عثمان بن قنبر) كه از كتابش هيچ نویسنده و گوينده‌اى بى‌نياز نيست».

وضعيت كتاب

محقق براى سهولت استفاده از كتاب حاضر، در پايان، فهرست مطالب را به شيوه خاصى تنظيم كرده است: همه مطالب كتاب را ذيل چند عنوان كلى جاى داده است:

1. مرفوعات؛
2. منصوبات؛
3. مجرورات؛
4. معارف و نكرات؛
5. توابع؛
6. مبنيات؛
7. غير منصرف؛
8. مصدر و مشتقات؛
9. افعال؛
10. ادوات؛
11. صرف؛
12. ضرورت‌هاى شعرى؛
13. متفرقات

اثر حاضر، چاپ اول براى اين ناشر (دارالعصماء) است و قبلاً نيز دو بار در دمشق منتشر شده است: بار اول با اهتمام «مجمع اللغة العربية» در بين سال‌هاى 1396 - 1397ق و بار ديگر با كوشش «دارالمأمون للتراث» در سال 1402ق

در چاپ حاضر فهرست‌هاى فنى جامعى (موضوعات، شواهد نحو، لغت، آيات، امثال، قوافى، اعلام، قبائل، اقوام، امكنه و...) براى كتاب تهيه شده است. پاورقى‌هاى كتاب نيز انصافاً عالمانه و غالباً ً استنادى است و نام شاعر و محل شاهد و منبع مورد استفاده و... به‌خوبى ذكر شده و گاه توضيحى است و گاهى بين منابع و استدلال‌هاى ادبى نيز مقايسه صورت گرفته و نقدهاى منتقدان نيز آورده شده است.

منابع مقاله

شرح أبيات سيبويه، ابومحمد يوسف بن ابى‌سعيد السيرافى، حقّقه و قدّمه له الدكتور محمدعلى سلطانى، دارالعصماء، دمشق، الطبعة الأولى 1429ق.

وابسته‌ها

كتاب سيبويه و يليه تحصيل عين الذهب من معدن جوهر الأدب في علم مجازات العرب