سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان

سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان، اثر آیت‌الله محمدابراهیم جناتی، پژوهشی است پیرامون بررسی مراحل و کیفیت تحولات فقه اجتهادی در بستر زمان.

سیر تطور فقه اجتهادی در بستر زمان‏
پدیدآوران	جناتی، محمدابراهیم (نويسنده) مؤسسه فرهنگی اجتهاد (...)
ناشر	انصاریان
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1389ش , مجلد2: 1389ش ,
شابک	‎978-964-219-126-0
موضوع	اجتهاد و تقليد
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏167‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏87‎‏ ‎‏س‎‏9*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب با مقدمه مؤلف آغاز شده و مطالب در دو جلد و هر جلد در چندین بخش، تنظیم شده است.

نویسنده با اعتقاد به اینکه ترک اجتهاد برای شریعت فاجعه‎آمیز است و یگانه عامل دانستن اجتهاد در هماهنگ کردن فقه با رویدادها و ادعای اینکه فقه اجتهادی اختصاص به زمان، مکان و عرف خاصی نداشته و با رد هرگونه اتهام نارسایی به فقه در برابر رویدادهای جدید از جمله مسائل حکومتی، موضوع «تحول اجتهاد در فقه» را بررسی می‌کند. او ابتدا اقسام، انواع و شیوه‌های مختلف اجتهاد را مطرح کرده است. شیوه گفتمان‎های دینی بین ادیان مختلف و مذاهب گوناگون به جهت دستیابی به حفظ کرامت انسان و تقویت وحدت بین مذاهب و طهارت ذاتی انسان‎ها بر اساس اجتهاد سنتی پویا مورد بررسی نویسنده قرار گرفته است. ذبایح اهل کتاب، آزادی و حقوق بشر، حقوق متقابل مردم و زمامداران و ارتداد از دیگر مسائل فقهی مورد نظر نویسنده است که فقط با نگاه تازه به اجتهاد می‌توان بهترین راهکارها را ارائه کرد.

گزارش محتوا

در مقدمه، به بررسی پنج نکته زیر پرداخته شده است:

1. معنای اجتهاد در فقه؛
2. اجتهاد وسیله منحصر در هماهنگ کردن فقه با رویدادها؛
3. فاجعه‌آمیز بودن ترک اجتهاد برای شریعت؛
4. نارسایی فقه؛
5. جهان‌شمول بودن فقه اجتهادی.

جلد نخست، مشتمل بر هشت بخش است. در بخش اول، به تبیین انواع، اقسام و شیوه‌های اجتهاد فقهی، پرداخته شده است. نویسنده در این بخش، ابتدا اقسام اجتهاد از نگاه فقیهان مذاهب اسلامی را معرفی نموده و سپس، اقسام اجتهاد از دیدگاه امامیه را نام برده و پس از آن، به معرفی نوع اجتهادی که به فقه از نظر مصادیق گسترش می‌بخشد، پرداخته است. به اعتقاد وی، اجتهادی که به فقه اجتهادی در نظام اسلامی در همه ابعاد زندگی گسترش می‌بخشد، اجتهاد تفریعی و تطبیقی است که از آن طریق، فروعات تازه گوناگونی به اصول پایه بازگشت داده و قوانین کلی بر مصداق‌های خارجی آنها بر اساس عناصر اصلی استنباط منطبق می‌شود و در هر زمان، مجتهد موظف است که موازین آن را رعایت کند تا فرع تازه‌ای بر غیر اصل خودش بازگردانده نشود و قانونی بر غیر مصداق خودش منطبق نگردد.

پیامد نبود اجتهاد تفریعی در حوزه استنباط، ضرورت تحول کمی و کیفی اجتهاد تفریعی و تطبیقی در حوزه استنباطی، شرایط تحقق اجتهاد به‌گونه مطلوب، انواع اجتهاد در فقه اجتهادی، شیوه‌های نه‌گانه اجتهاد و کارایی آن در مقام استنباط، بررسی‌هایی که باید در مقام استنباط در ادله رعایت شود و... از جمله دیگر مطالب مطرح‌شده در این بخش می‌باشد.

در بخش دوم، نقش گفتمان‌های علمی پیروان ادیان در حفظ کرامت انسان، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در مقدمه این بخش، روابط انسان‌ها با یکدیگر بر اثر تحول عظیمی که در جهان در همه ابعاد زندگی پدیدار شده، تحلیل گردیده است. به اعتقاد نویسنده، امروزه پیمودن راه‌هایی که برای همزیستی مسالمت‌آمیز بین جهانیان نقش دارد، بیش از هر زمان دیگر ضروری است. در این مقدمه، تأکید شده است که با تفاهم بر اساس عناصر و اصول مشترک بین پیروان ادیان در جوی سالم، آرام و صمیمی و با کنار گذاشتن لایه‌ها و پرده‌های تعصب، می‌توانیم همزیستی مسالمت‌آمیز را بین انسان‌ها شاهد باشیم. سپس به موارد نظری دین الهی پرداخته شده است از جمله:

1. اثبات نظریه یکی بودن اصل دین در بستر زمان؛
2. تعداد شرایع و احکام الهی از فروع دین است و آن را شرایط زمان که به سبب نیازهای گوناگون برای رشد بشر شد، اقتضا کرده است؛
3. اثبات نظریه عدم تفاوت بین پیامبران الهی در ایمان به خدا و پرستش او و وجود تفاوت‌هایی در ویژگی‌های یکایک پیامبران. ازاین‌رو، یکی از ارکان مسلمانی، ایمان به نبوت همه پیامبران پیشین و تصدیق آنان است و اینکه دین اسلام ناقض ادیان پیشین نیست، بلکه کامل‌کننده آنهاست؛
4. بیان سبب تفاوت بین پیامبران در معجزات و فرق بین معجزه و سحر و جادو؛
5. بیان هدف خداوند از بعثت پیامبران و پیاپی بودن آنها؛
6. فواید گفتگوها بین پیروان الهی و بیان موانع گفتگوها و پیامدهای آنها؛
7. ارائه تعهدات متقابل بین مسلمانان و پیروان ادیان الهی؛
8. توصیه و تأکید فراوان مبانی اسلامی بر حفظ و کرامت مطلق انسان.

در بخش سوم، به بررسی نقش گفتمان‌های علمی پیروان مذاهب اسلامی در تقویت وحدت پرداخته شده است. نویسنده در این بخش، می‌کوشد تا اهمیت، جایگاه، گستره، مباحث اصلی و تأثیر این دانش را در رشد و شکوفایی مناظره در فرهنگ اسلامی نشان دهد و گزارشی روشن از این علم را برای علاقه‌مندان، پیش کشد. این بخش، شامل هشت فصل به‌ترتیب ذیل است: فصل اول به تعاریف می‌پردازد و پیشینه این دانش - ‌یعنی فقه تطبیقی - ‌را بیان می‌دارد. دومین فصل، پیشگامان این رشته را معرفی می‌نماید. سومین فصل، گزارشی کوتاه از تألیفات مهم این حوزه را به دست می‌دهد. چهارمین فصل، تأثیر این دانش را در تقرب میان مذاهب و اختلاف‌زدایی بیان می‌دارد و نشان می‌دهد که توجه به این دانش و به‌کار بستن آن در مناظره، چسان از بسیاری از بدفهمی‌ها، پیشگیری می‌کند. پنجمین فصل، فقیهان معروف این عرصه را می‌شناساند. ششمین فصل، مجالس مناظره معروفی را که در این زمینه و با در نظر گرفتن اصول مناظره شکل گرفته است، معرفی می‌نماید. هفتمین فصل، اهمیت علم الخلاف و مناظره را از منظر عالمان دین بررسی می‌کند. سرانجام هشتمین فصل، گزارشی از شکل‌گیری تدریس این رشته را به دست می‌دهد.

در بخش چهارم، به بررسی تئوری طهارت ذاتی مطلق انسان بر اساس عناصر اصلی استنباط با شیوه نوین اجتهادی، پرداخته شده است و در بخش پنجم، به بحث پیرامون ذبایح اهل کتاب برای مسلمانان پرداخته شده است. موضوع بحث در این بخش، از سویی تحقیق در مسئله حلیت و حرمت ذبایح اهل کتاب به‌گونه مطلق است و از سوی دیگر، درباره این است که حلیت، ویژه موردی است که شرایط ذبح در آنها رعایت شده و حرمت، ویژه موردی است که شرایط ذبح در آنها رعایت نشده باشد. سعی نویسنده بر این است که مسئله را بر اساس مبانی فقهی اجتهادی (قرآن، احادیث و...) بررسی کند و برداشت خود را به‌عنوان یک نظر، مطرح نماید.

در بخش ششم، به آزادی و حقوق بشر از نگاه مبانی اسلامی نگریسته شده، اما پیش از آن، به‌عنوان مقدمه، به مسائل زیر پرداخته شده است:

1. تأثیر سخن آزادی و حقوق بشر در افراد بشر؛
2. تعریف آزادی در طول تاریخ؛
3. معنای لغوی واژه آزادی؛
4. معنای اصطلاحی واژه آزادی؛
5. زمان طرح مسئله آزادی و حقوق بشر؛
6. آزادی تنها حق نیست برای انسان، بلکه امری فطری است برای او؛ این مدعی در مباحث این بخش، در ضمن نقل روایات و ادله، ثابت شده است.

در بخش هشتم، حقوق متقابل مردم و زمامداران، مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در بخش هشتم، ارتداد از دیدگاه مذاهب اسلامی، بررسی شده است.

جلد دوم، هجده بخش را در خود جای داده است. در بخش اول، نقش علم در جامعه و مسائل مربوط به آن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته و در بخش دوم، به بررسی عوامل پیشرفت نظام آموزشی، پرداخته شده است. نویسنده در این بخش، نموداری از دیدگاه خود را، با انجام دو کار زیر، ارائه نموده است:

1. بررسی و شناسایی علل و اسباب پیشرفت و تکامل بخشیدن نظام آموزشی تا با شناخت آنها راه برای آن باز گردد؛
2. شناسایی موانع پیشرفت و پیشبرد آن تا با شناخت آنها راه برای از میان بردن آنها هموار شود.

تردیدی نیست در اینکه مقام تبلیغ در مبانی اسلام، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ ازاین‌روی، باید مبلغ دارای شرایط و صفاتی که با آن متناسب است باشد تا مقصود از آن که همان راهنمایی انسان در ابعاد زندگی است، حاصل شود و بدون آنها و یا حتی با نبود بعضی از آنها، نه‌تنها تبلیغ نتیجه نمی‌دهد، بلکه در بسیاری از موارد منتج نتیجه سوء خواهد شد. در بخش سوم، به معرفی این شروط و صفات که در ابعاد دینی، مذهبی، اخلاقی، اجتماعی، علمی، فرهنگی، هنری، سیاسی و... خلاصه می‌شود، پرداخته شده است.

در بخش چهارم، به اهمیت آموزش دینی از نگاه ادیان الهی و در بخش پنجم، به بررسی عوامل پیشرفت تربیتی پرداخته شده است.

تعامل عرف و شرع، حج و برخی از مسائل آن، جایگاه عقل در منابع استنباطی، برد و باخت در اسب‌دوانی و تیراندازی، نقش و جایگاه اخلاق از منظر عقل و دین، موقعیت زنان از نگاه مبانی اجتهادی، ارث زن از ترکه شوهرش از منقول و غیر منقول آن، رجم از نگاه مبانی فقه اجتهادی، حجاب از نگاه مبانی فقهی، بلوغ دختران از نگاه فقه اجتهادی، بررسی وقف با شیوه نوین اجتهادی، موسیقی غنایی از نگاه مبانی فقه اجتهادی و قیام عاشورا علیه حکومت جور، عنوان سایر بخش‌های کتاب می‌باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

تطور اجتهاد در حوزه استنباط