سير أعلام النبلاء

سير أعلام النبلاء، اثر شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (متوفی 748ق)، از زندگينامه‌هاى عام به زبان عربى، مشتمل است بر شرح‌حال اعلام و مشاهير برجستۀ شرق و غرب جهان اسلام صحابه‌شناسى، سیره‌شناسى و شناخت رجال و طبقات راویان احادیث نبوى و مورد توجه بسیارى از سیره‌نویسان و مورخان پس از نویسنده قرار گرفته است.

‏سير أعلام النبلاء
پدیدآوران	ذهبی، محمد بن احمد (نويسنده) ارناووط، شعيب (محقق) جمعي از محققين (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1414ق , مجلد1 الی25: 1414ق ,
موضوع	اسلام -- سرگذشت‌نامه حلب - سرگذشت‌نامه کشورهای اسلامى - سرگذشت‌نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	25
کد کنگره	‏‏CT‎‏ ‎‏203‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏4‎‏ذ‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اعلام مزبور شامل خلفا و ملوك، امرا، سلاطين، وزراء، نقبا، قضات، قرّاء، محدثين، فقها، ادبا، لغويان، نحاة، شعرا، ارباب ملل و نحل و متكلمين و فلاسفه است.

این کتاب که به اعلام اختصاص دارد، با نام‎های مختلفى در میان علما شناخته شده است؛ از جمله آن را «تاريخ النبلاء»، «تاريخ العلماء النبلاء»، «كتاب النبلاء»، «أعيان النبلاء» و «سير النبلاء» نامیده‌اند؛ اما عنوان اصلى کتاب که در نسخه‌های عصر مؤلف موجود است، همان «سير أعلام النبلاء» می‌باشد.

تحقیق این اثر توسط جمعی از محققین و تحت اشراف شعیب ارنؤوط صورت گرفته است.

به اعتقاد بشار عواد معروف که مقدمه‌ای بر این اثر نگاشته، تألیف کتاب حوالی سال 732ق، آغاز شده است.

ساختار

کتاب، شامل یک مقدمه در دو فصل و متن است.

نویسنده در این کتاب، طبقات راویان را در چهل طبقه مورد بررسى و گزارش قرار داده است.

گزارش محتوا

مقدمه بشار عواد معروف در دو فصل تهیه شده است؛ فصل اول به بررسی مسائلی از قبیل محیطی (دمشق) که ذهبی در آنجا پرورش یافته، مهاجرت‎های متعدد ایشان جهت فراگیری علوم از مناطق مختلف، بررسی عقاید ذهبی و تأثیرگذاری ابن تیمیه، مزی، برزالی در تبلور فکری ایشان، بررسی فعالیت‎های دوگانه علمی ایشان، یعنی آثار و تدریس و بررسی و شمارش آثار ایشان اختصاص یافته است. در فصل دوم به اهمیت کتاب سیر و روش ذهبی در این اثر پرداخته شده است. در این فصل، بعد از بررسی نام کتاب و تاریخ نگارش آن، به تعداد جلدهای کتاب و محتوای آن پرداخته شده است. نویسنده در این قسمت به شبهات وارده پاسخ گفته است. شیوه ترتیب مطالب کتاب و اختلاف آن با دیگر آثار ذهبی و بررسی محتوای آن، از دیگر مطالب این فصل می‌باشد.

ذهبی این اثر را بعد از کتاب تاريخ الإسلام نگاشته است و شامل ترجمه خلفا، ملوک، امرا، سلاطین، وزرا، نقبا، قضات، قرا، محدثین، فقها، ادبا، لغویان، نحویان، شعرا، متکلمین، فلاسفه و... می‌باشد. ذهبی در انتخاب اعلام فقط به بزرگان اطراف خود اکتفا ننموده، بلکه سراسر جهان اسلام از غرب (اندلس) تا دورترین نقاط شرق مسلمان را مد نظر داشته است. ایشان در ترجمه اشخاص، به اسم، نسب، لقب، کنیه، نسب، تولد و مدت عمر، محل زندگی، اساتید، شاگردان، آثار علمی و ادبی و اجتماعی، جایگاه علمی، عقیده، توثیق یا عدم توثیق، تاریخ وفات و... توجه داشته است.

مفهوم طبقه در کتاب‌های مختلف ذهبى مثل «تذكره الحفاظ»، تاريخ الإسلام» و «سير أعلام النبلاء»، به یک معنا نبوده و از ترتیب و محتواى متفاوتى برخوردار است. بااینکه او در همه این کتاب‌ها شرح‌حال راویان احادیث نبوى را از زمان پیامبر اسلام(ص) تا عصر خودش تدوین نموده است، اما در یک کتاب هفده طبقه را ذکر نموده، در کتابى یازده طبقه و در کتاب دیگر نیز چهل طبقه را ملاک کار خود قرار داده است. در طبقه‌بندی کتاب‌های ذهبى، دوره‌های زمانى مشخصى نیز وجود ندارد؛ مثلاً در یک کتاب از سال 13 تا 93ق را یک طبقه در نظر گرفته و در کتابى دیگر مثلاً از سال 13 تا 60ق را یک طبقه لحاظ کرده است.

ذهبى در تدوین کتاب «سير أعلام النبلاء»، به ترجمه رجالى پرداخته است که غالباً ً در کتاب‌های دیگر در این زمینه، مثل «المنتظم» ابن الجوزى و «الكامل في التاريخ» ابن اثیر یافت نمی‌شود؛ ازاین‌رو حائز اهمیت است. یکى از منابع مهم او در تدوین مطالب این کتاب، تاریخ بغداد است؛ اما بسیارى از مطالب آن را مورد نقد و ابطال قرار داده و حتى احادیث ساختگى فراوانى را متذکر شده است که بغدادى و ابونعیم اصفهانى بدون توجه به ساختگى بودن آن‌ها، به نقل آن‌ها پرداخته‌اند. او با یادآورى این مسئله مهم، نکات ارزشمندى را در حدیث‎شناسی و رجال حدیث بیان کرده است.

از ویژگی‌های مهم کتاب «سير أعلام النبلاء» می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شرح‎ حال‎هایی که ذهبى براى راویان ذکر کرده است، در بسیارى از موارد، منحصربه‎فرد بوده و در هیچ کتابى یافت نمی‌شود؛ ازاین‌رو ابهامات فراوانى را از رجال حدیث می‌زداید.
2. ذهبى در شرح ‎حال راویان احادیث نبوى، به یک فرقه، مذهب، قبیله و مکان و زمان ویژه‌ای اکتفا نکرده و همه فرقه‌ها و مکان‌های اسلامى را در این مجموعه گردآورى کرده است. این ویژگى نیز از خصوصیت‎های مهم آثار ذهبى، به‌ویژه کتاب حاضر است.
3. ذهبى از جمله معدود دانشمندانى است که از آثار علمى دانشمندان شیعه، به‌ویژه در زمینه تاریخ و تراجم استفاده کرده و بخش‌های عمده‌ای از آثار آنان را نقل کرده است و با توجه به مفقود بودن این آثار، می‌توان لااقل بخشى از محتواى آن‌ها را از کتاب‌های ذهبى استخراج و استفاده کرد؛ مثلاً کتاب‌های تاریخى و رجالى شیخ منتجب‌الدین رازى صاحب «الفهرست» و ابن ابى‎طى از مهم‎ترین منابع او بشمار می‌رود.
4. ذهبى از نزدیک‎ترین دوستان و مریدان ابن تیمیه بوده و بر همین اساس کینه‌توزی‌ها و دشمنی‌های خاص با شیعیان و عقاید شیعه داشت و این عداوت‎ها را در کتاب‌های خود و در ذیل شرح‎ حال عده‌ای از راویان شیعه اظهار کرده است. او اصطلاحاتى را در ردّ و تضعیف راویان شیعه ذکر کرده که مورد توجه علماى اهل سنت واقع شده است. برخى از این تعابیر عبارتند از: «متهمٌ في دينه»، «قليل‌الدين»، «متروكٌ»، «دجّالٌ»، «كذّابٌ» و «مجهولٌ». البته او علی‌رغم چنین رفتارى که با شخصیت‎ها و علماى شیعه داشته، آثار علماى شیعه را در ردیف منابع دست‌اول خود براى تدوین کتاب‌هایش قرار داد و حتى از علماى برجسته شیعه تجلیل و تمجید فراوانى به عمل آورده است.
5. کتاب‌های ذهبى براى محققان و علماى شیعه از چند نظر داراى اهمیت است که وجود مطالب و احادیث شیعه در آثار وى از این قبیل است.
6. نقد و جرح سند و متن احادیث از ویژگی‌های مهم کتاب‌های ذهبى، به‌ویژه «سير أعلام النبلاء» است که در کمتر کتابى یافت می‌شود. این نقد و جرح‎ها در بسیارى از موارد برضد عقاید اهل سنت و به‌ویژه سلفیه (وهابیون) می‌باشد که برخى از علماى شیعه از آن‌ها بهره برده‌اند. این کتاب بارها در لبنان، مصر و هند در بیش از بیست مجلد به چاپ رسیده است.

وضعیت کتاب

محققین برای تحقیق این اثر از چهار نسخه بهره برده‌اند که وصف هریک و چگونگی تحقیق آن، به‌صورت مبسوط در مقدمه جلد اول ذکر شده است.

در ابتدای کتاب، تصاویری خطی از نسخ مورد استفاده محققین به معرض نمایش گذاشته شده است.

دو جلد پایانی این کتاب بیست‌وپنج جلدی، حاوی فهارس فنی است. در جلد بیست‌وچهارم فهرست آیات، احادیث، مؤلفین، ضرب‌المثل‎ها، کلماتی که نویسنده به تفسیر آنها پرداخته، نام آثار، اماکن و طبقات و در جلد بیست‌وپنجم، فهرست مصادر، اعلام، اسانید، اقوام و جماعات، اشعار و مصادر تحقیق کتاب آمده است.

پاورقی‌ها به ذکر مطالب متنوعی، از قبیل مستند کردن مطالب کتاب، معرفی برخی از آثار و اماکن و اشخاص، ذکر اشتباهات و تحریفات برخی از نسخ، توضیح و رفع ابهام از برخی اصطلاحات و واژگان، بررسی نوع سند از حیث صحت و ضعف، کیفیت ضبط واژگان و... اختصاص یافته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی
3. روغنی، شهره، کتابشناسی گزیده توصیفی تاریخ و تمدن ملل اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)، 1382ش