سفرهای ناصرالدین شاه به قم

سفرهای ناصرالدین شاه به قم، تألیف ناصرالدین شاه به زبان فارسى، گزارش سفرهاى متعدد مؤلف به قم مى‌باشد. کتاب حاضر علاوه بر خاطرات شخصى ناصرالدین شاه در سفرهاى چهارم الى هفتم، حاوى مطالبى مربوط به سفرهاى وى به قم مى‌باشد که هر سفر به تفکیک مورد بررسى قرار گرفته است، در خاتمه کتاب نیز اسنادى مربوط به وقایع و مسائل مربوط به شهر قم و همچنین نگاه سفرنامه‌نویسان فرنگى به این شهر در دوره ناصرى درج گردیده است.

سفرهای ناصرالدین شاه به قم
پدیدآوران	قاضیها، فاطمه (محقق) ناصرالدین ‌شاه قاجار (نویسنده)
ناشر	سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1381 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6189-62-8
موضوع	سفر نامه‌ها قم - سیر و سیاحت - قرن 13ق. ناصرالدین قاجار، شاه ایران، 1247 - 1313ق. - سفرها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏DSR‎‏ ‎‏1369‎‏ ‎‏/‎‏ق‎‏2‎‏س
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب داراى فهرست مندرجات، پیش‌گفتار، مقدمه، هفت بخش، دو پیوست، فهرست‌ها و بخش تصاویر و گزیده اسناد مى‌باشد. این کتاب به نثر دوران قاجار نوشته شده است و کلمات عربى زیادى در آن مورد استفاده قرار گرفته است. خانم فاطمه قاضیها این مطالب را جمع‌آورى و قبل از شروع هر بخش، مقدارى آن سفر را توضیح داده است.

گزارش محتوا

پیش‌گفتار کتاب از دکتر کیانوش کیانى، درباره سرگذشت پیشینان مخصوصاً حاکمان به بحث نشسته است. وى در ادامه مختصرى در مورد مطالب کتاب توضیح داده است.

مقدمه کتاب با تمجید از ناصرالدین شاه شروع و به پیشینه قم پرداخته است. در ادامه به سفرهاى شاه به شهرهاى ایران و مخصوصاً قم پرداخته شده است.

سفر اول

بخش اول کتاب به سفر اول ایشان به قم به صورت مختصر پرداخته و اذعان مى‌دارد که «بى‌تردید ناصرالدین شاه از اولین سفر پادشاهی خود به قم که در نوزده سالگى روى داد، نوشته‌اى از خود برجاى نگذاشته است، زیرا زمانى که در سال 1305 براى ششمین بار به قم عزیمت مى‌نماید، هنگام عبور از ماهورهاى جنگل على‌آباد و دیدار از میل‌بلند و قلعه‌سنگى که بناى آن را منسوب به بهرام گور نموده است، چنین مى‌نویسد: «در اوایل دولت میرزا تقى خان که آمدیم به قم، یک شب در همین‌جا اردو زده منزل کردیم. خاطرم بود، صورت این میل را هم آن‌وقت توى کتاب روزنامه کشیده بودم، که بعد آن کتاب را پاره کردم».

سفر دوم

در بخش دوم که گزارش دومین سفر است و در سال 1267ه.ق انجام یافت، «ناصرالدین شاه که در این زمان بیست سال داشت، در بازگشت از سفر معروف اصفهان، چند روزى نیز در قم توقف نمود». اسامى شاهزادگان و امرا و وزراءیى که در این سفر همراه شاه بوده‌اند نیز در این جا بیان شده است. و اخبارى که در دست بوده از این سفر توسط محقق جمع‌آورى و کنار هم قرار گرفته است.

سفر سوم

سفر سوم ناصرالدین شاه در سال 1275ه.ق و در خلال سفر معروف «چمن سلطانیه» صورت پذیرفت. مؤلف نقل مى‌کند که: «روز بیست و نهم شعبان موکب مسعود همایون از مقر خلافت عظمى به عزم زیارت حضرت معصومه سلام‌اللّه‌علیهاو تشریف‌فرمایى به سلطانیه انتهاض فرموده، یافت‌آباد محل نزول اردوى معلى گردید...». این سفرنامه به صورت روز شمار مى‌باشد به این صورت که: «روز جمعه چهارم شهر رمضان المبارک:

از یافت‌آباد به میمنت و فرخّى اردوى همایون کوچیده در قریه آدران که جدید مخصوص وجود همایون ابتیاع شده است و از جمله قراى معظمه است و عمارات خوب سلطانى دارد نزول اجلال فرمودند و روز دوشنبه هفتم یا سه‌شنبه هشتم از آدران حرکت خواهند فرمود...».

این بخش خود به سه دسته تقسیم شده است و دو حادثه «مرگ جیران تجریشى (فروغ السلطنه) و واقعه قتل حاجى مبارک به دستور ناصرالدین شاه» جداگانه در این بخش آورده شده‌اند.

مرگ جیران تجریشی

درباره مرگ جیران تجریشی (فروغ السلطنه) چنین نوشته شده: در این سفر یک علت از مزاج سلطنت رفع و کرمهای دیگر ریشه دولت را گرفت که فساد آن در آتیه معلوم می‌شود. فروغ السلطنه (جیران تجریشی) بیمار، به تهران برگشت و وفات یافت و این واقعه برای فراغ شاه و انسداد باب رحمت از لطایف غیبیه شمرده می‌شد، اما در عبور از نواحی گروس یکی از خدمه حرم که به جای فروغ السلطنه (جیران تجریشی) در دل پادشاه مکانتی یافته بود دخترکی زبیده‌نام، زشت و یتم را که قسمتی از بدنش در کودکی سوخته و التیام پذیرفته چنان که در قرای گروس عادت است به ثمن بخس و دراهم معدود خریداری کرد و به عنوان ترحم به خدمتکاران سپرد، همین کنیزک (امین اقدس بعدی) به یاد داشته باشیم تا در جای خود نموده شود که برای سلطنت چه علت لازم و مرضی مبرم شد.

سفر چهارم

سفر چهارم شاه این گونه شروع مى‌شود که «ناصرالدین شاه در سال 1284، اندکى پس از بازگشت از سفر خراسان و پس از پایان ماه مبارک رمضان براى چهارمین بار و در بیستمین سال سلطنت خود عازم قم گردید. و برخلاف دو سفر قبلى که علاوه بر قم به سیر و سیاحت در سایر ولایات نیز پرداخت، این‌بار عزم وى از مسافرت فقط سفر به قم و زیارت حضرت معصومه(س) و سپس بازگشت به تهران بود...».

این بخش از سفرنامه هم به صورت روز شمار بیان شده است...«روز جمعه 5 [شوال]: امروز باید رفت مسیله، صبح رفتم حمام، سرد بود، خیلى ایستاده به زحمت گرم شد، بعد از حمام رخت پوشیده سوار شدیم. با امیراخور و غیره [و] نسقچى‌باشى صحبت کنان رفتم.»

سفر پنجم

پنجمین سفر وى زمان برگشت از زیارت عتبات عالیات عراق مى‌باشد که از طریق آشتیان و دستجرد در روز بیست و سوم ذیقعده به سمت شهر قم و زیارت حضرت معصومه حرکت نموده است. این سفرنامه هم به صورت روز شمار بیان شده است.

سفر ششم

سفر ششم ناصرالدین شاه به قم، ابتدا به عزم على‌آباد و تماشاى دریاچه قم صورت گرفت؛ ولى چنین به‌نظر مى‌رسد که، هنگامى که شاه به مقصد رسید، با توجه به زیارتى بودن شهر قم، صلاح را در این دید که حال که در یک منزلى قم است، سفرى نیز براى زیارت به آنجا بنماید. لذا با در جریان قرار دادن میرزا على اصغرخان امین‌السلطان که در آن هنگام وزیر اعظم بود، دستور حرکت اردوى همراه خود را به طرف قم صادر نمود.

این سفرنامه به قلم خود شاه نمى‌باشد و به صورت مختصر بیان شده است. در این بخش بعد از بیان گزارش سفر شاه، قسمتى با نام «خاطرات ناصرالدین شاه در سفر ششم قم رجب 1305» بیان شده است که «روز دوشنبه نوزدهم شهر رجب که چهاردهم عید نوروز است، صبح به عزم على‌آباد در عمارت اندرون تهران از خواب برخاستیم، رخت پوشیدیم، بعضى زنها که نمى‌آمدند گله زیاد و اخم زیاد می‌کردند. بعد رفتیم بیرون، دندانم که پر کرده بودم، دیشب درآمده بود، دندانساز را حاضر کرده بودند، رفتیم اطاق برلیان، پسر میرزا ابوالحسن نقاش مدتى است، یک پرده درست کرده است، شکل اطاق برلیان را مى‌کشد. دیدم نشسته است؛ پرده را درست مى‌کند...».

از جمله گزارشات جالبى که در این بخش به آن پرداخته شده، شرح جغرافیاى دریاچه مابین تهران و قم است.

در پایان این بخش نیز مبحثى با نام «وقایع ششمین سفر ناصرالدین شاه به قم به روایت دوستعلى خان معیر الممالک» گنجانده شده است.

در بخش گزارش هفتمین سفر شاه علاوه بر گزارش سفر به مباحث «خاطرات ناصرالدین شاه در هفتمین سفر قم، خاطرات اعتمادالسلطنه از هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، خاطرات دکتر فووریه از هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، یادداشت صدرالاشراف در مورد یک واقعه از آخرین سفر قم ناصرالدین شاه» نیز پرداخته شده است.

سفر هفتم

هفتمین سفر ناصرالدین شاه به قم، در ضمن سفر معروف وى به عراق عجم صورت گرفت، چنانچه در ماه شوال 1309قمرى که مصادف با دومین ماه از فصل بهار بود، شاه قصد سیاحت ولایات مرکزى ایران را نمود. و مصمم گردید که از طریق قم این سفر را آغاز کند، بدین ترتیب ناصرالدین شاه در روز 14 شوال از شهر به قصد سفر مزبور به عشرت‌آباد نقل مکان نمود.

گزارش سفر نیز به صورت روز شمار آمده است.

پیوست اول کتاب به مطالب زیر مى‌پردازد:

1. شهر قم در عهد ناصرى از نگاه «بروگش» مستشرق آلمانى 27- 30 نوامبر 1860م جمادى الاخر 1277ه.ق.
2. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه آرمینوس وامبرى خاورشناس مجارى سپتامبر 1862 (ربیع الثانى 1279).
3. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه مادام دیالافوا ژوئیه اوت 1881 (شعبان و رمضان 1298).
4. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه ادوارد براون فوریه 1888 میلادى جمادى الاخر 1305ه.ق.
5. شهر قم در دوره ناصرى از نگاه لرد کرزن 1889م 1306- 1307ه.ق.

پیوست دوم کتاب، با نام «گزیده اسناد قم در دوره ناصرى» به 41 سند در این باب مى‌پردازد.

از جمله این اسناد مى‌توان به «سند شماره 27 [تلگراف کامران میرزا نایب‌السلطنه به متولى‌باشى آستانه حضرت فاطمه معصومه(س)]»، اشاره کرد.

«از تهران به قم شوال 1296.

جناب مستطاب متولى‌باشى

مدتى است، از سلامتى شما اطلاعى ندارد، ان شاءالله احوال شما خوب است، البته ما را از دعا فراموش نمى‌کنید. از قرارى که در روزنامه تلگرافى نوشته‌اند، پنجاه شصت نفر رعایاى محلات در صحن مقدس بستى شده‌اند، شما آنها را اطمینان بدهید که به محلات بروند. در اینجا از میرزا نصرالله خان تحقیق مى‌شود و احقاق حق آنها به عمل خواهد آمد.»

گزارش کلی سفرهای ناصرالدین شاه

کتاب حاضر، مجموعه‌اى است، حاوى اطلاعات مربوط به سفرهاى هفتگانه ناصرالدین شاه به قم که قاعدتا شامل 7 بخش، تحت عنوان اولین سفر ناصرالدین شاه به قم، دومین... سومین... است. در ابتداى هر بخش مقدمه مربوط به همان سفر و سپس اطلاعات مربوط درج شده است، نگارنده در مورد سفرهاى اول تا سوم موفق به تحصیل خاطره و دستخطى از ناصرالدین شاه نگردید، لذا به گزارشات و خاطرات دیگران بسنده شد؛ ولى سفرهاى دیگر علاوه بر گزارشات و خاطرات دیگران حاوى خاطرات شخص ناصرالدین شاه مى‌باشد که در این میان سفر ششم حاوى خاطرات مفصل‌تر از بقیه سفرها است که براى اولین بار منتشر مى‌گردد، لازم به توضیح است که خاطرات سفر چهارم نیز با دستخط شخص ناصرالدین شاه بوده است.

در بخش پیوستها نیز در «پیوست 1» به شرح مشاهدات سیاحان فرنگى معاصر ناصرالدین شاه از لحظه حرکت از تهران تا ورود به شهر قم پرداخته شده است که مقایسه نگاه این سیاحان با نگاه ناصرالدین شاه و یا حتى با یکدیگر خالى از جاذبه نیست در «پیوست 2» نیز اسنادى از قم در دوره ناصرى که قسمت عمده آن حاوى گزارش‌هاى حاکم قم و مکاتبات وى با سران حکومت است به نظر مطالعه‌کنندگان گرامى مى‌رسد.

وضعیت کتاب

بخش فهرست منابع کتاب؛ شامل، فهرست عمومى اعلام و تصاویر و گزیده اسناد مى‌باشد. مطالب کتاب در هر بخش داراى پى نوشت مطالب مى‌باشد که به کوشش فاطمه قاضى‌ها اضافه شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.