سرقسطی، قاسم بن ثابت
ابومحمد قاسم بن ثابت سرقسطی (255-302ق) از علمای مسلمان مالکی مذهب و صاحب کتاب «الدلائل» که به علت مرگ زودهنگامش علیرغم اساتید فراوانش نامی از شاگردانش در کتاب‌های تراجم نمی‌یابیم. وی برای استماع حدیث به همراه پدرش علاوه بر اندلس، به مصر و مکه در مشرق عالم اسلامی نیز سفر کرد و در آنجا از اساتید آن شهرها اخذ حدیث کرد.
| نام | سرقسطی، قاسم بن ثابت |
|---|---|
| نام‌های دیگر | محمدقاسم بن ثابت السرقسطي |
| نام پدر | ثابت |
| متولد | 255ق |
| محل تولد | سرقسطه(ساراگوسا) در شمال شرق اسپانیا |
| رحلت | 302ق |
| اساتید | جعفر بن محمد بن حسن فریابی
احمد بن مالک شعیری خلف بن عمرو عکبری |
| برخی آثار | الدلائل في غريب الحديث |
| کد مؤلف | AUTHORCODE47875AUTHORCODE |
نام کامل، مذهب
نام کاملش قاسم بن ثابت بن حزم بن عبدالرحمن بن غانم بن یحیی بن سلیمان سرقسطی عوفی است. حفیدش (نوه‌اش) ثابت بن عبدالله بن ثابت بن سعید بن ثابت بن قاسم نام کامل وی را این‌گونه ذکر کرده: قاسم بن ثابت بن حزم بن مطرف بن سلیمان بن یحیای عوفی سرقسطی.[۱]
درباره کنیه وی مصادر بر اینکه به «ابا محمد» مکنی بوده، اتفاق دارند. درباره سرقسطی هم باید گفت که به دلیل نسبتش به شهرش سَرَقُسطَه (ساراگوسای کنونی) به وی سرقسطی گفته‌اند. علاوه بر این نسب «العوفی» نیز برای ایشان ذکر شده است.[۲]
قاضی عیاض در کتابش «ترتيب المدارك و تقريب المسالك لمعرفة أعلام مذهب مالك»، قاسم و پدرش را از علمای مالکی مذهب شمرده است. پیش از قاضی عیاض نیز عبدالله بن محمد بن ابی دلیم قرطبی (متوفی 351ق) در «الطبقات فيمن روی عن مالك و اتباعهم من أهل الأمصار»، قاسم و پدرش را از علمای مالکی مذهب دانسته است.[۳]
تولد و منشأ
قاسم بن ثابت در سال 255ق در شهر سرقسطه به دنیا آمد. برخی سال ولادتش را 247 ذکر کرده‌اند ولی ظاهراً همان 255 درست باشد. پدرش ثابت به تربیت قاسم در میان فرزندانش اهتمام ویژه‌ای داشت.[۴]
وفات
قاسم در شوال 302ق در چهل‌وهفت سالگی از دنیا رفت. اجل به وی مهلت نداد که کتابش «الدلائل» را برای دیگران اقراء کند؛ اما پدرش ثابت که تا نودوپنج سالگی عمر کرد کتاب قاسم را بر دیگران خواند تا او نیز در رمضان 313ق از دنیا رفت.[۵]
رحلات و سفرهای علمی
قاسم پس‌ازاینکه از علمای شهرش سماع و اخذ حدیث کرد، از سرقسطه به‌جانب اندلس رفت و در آنجا از علمای دیگری نیز سماع حدیث کرد، وی سپس به سمت قرطبه پایتخت امارت اموی در اندلس رفت. قاسم در سال 288ق در سی‌وسه سالگی به همراه پدرش که حدود هفتادویک سال داشت، به مشرق عالم اسلامی سفر کرد. آنان علاوه بر تزود در علم قصد حج نیز داشتند. ظاهراً آن‌ها در مشرق اسلامی به مصر و مکه سفر کرده باشند.[۶] قاسم و پدرش از اساتید مصر و مکه استماع کردند و این سفر حدود شش سال طول کشید. تا مجدداً به سرقسطه بازگشتند.[۷]
جایگاه علمی
شاید بتوان قاسم و پدرش ثابت را از مشهورترین علمای سرقسطه به‌حساب آورد. «یاقوت» در جایی که درباره شهر سرقسطه صحبت می‌کند می‌نویسد: «و أنبل من نسب الی سرقسطه ثابت بن حزم، و کان عالما متقنا بصیرا بالحدیث و الفقه و النحو و الغریب و الشعر» وی سپس می‌نویسد: «و ابنه قاسم کان اعلم من ابیه و انبل و اورع، رحل مع ابیه فسمع معه، و عنی بجمع الحدیث و اللغة فأدخل إلی الاندلس علما کثیرا». همانطور که از این عبارت پیداست وی قاسم و پدرش را از بزرگان این شهر معرفی می‌کند و قاسم را از پدرش هم باسوادتر و با تقواتر می‌داند.[۸]
اساتید
- ابراهیم بن حمید بن علای کلابزی نحوی مقری متوفی 316ق؛
- ابراهیم بن سعید بن عثمان بن مسلم بن ولید بن رباح حذاء؛
- ابراهیم بن موسی بن جمیل امولی اندلسی متوفی 300ق؛
- احمد بن عمرو بن مسلم خلال؛
- احمد بن مالک شعیری؛
- اسحاق بن احمد بن اسحاق خزاعی متوفی 308ق؛
- اسماعیل اسدی؛
- جعفر بن محمد بن حسن فریابی متوفی 301ق؛
- ابراهیم بن نصر جهنی متوفی 287ق؛
- احمد بن ابراهیم بغدادی؛
- احمد بن شعیب بن علی نسائی متوفی 303ق؛
- احمد بن عمرو بن عبدالخالق بن خلاد، ابوبکر بصری معروف به بزار متوفی 292ق؛
- حسن بن معروف؛
- خلف بن عمرو عکبری متوفی 296ق؛
- سعید بن خمیر بن عبدالرحمن قرطبی متوفی 301ق؛
- عبدالرحمن بن سلیمان بن موسی بن مرداس جرجانی؛
- عبدالله بن احمد بن عبدالسلام خفاف نیشابوری متوفی 294ق؛
- عبدالله بن علی بن جارود نیشابوری متوفی 307ق؛
- عبدالله بن غازی بن قیس قرطبی؛
- عبدالله بن مسرة بن نجیح قرطبی متوفی 286ق؛
- عبیدالله بن یحیای لیثی قرطبی متوفی 297ق؛
- علی بن حسن؛
- علی بن عبدک؛
- محمد بن احمد بن جعفر بن حسن نهلی وکیعی کوفی متوفی 300ق؛
- محمد بن احمد بن هیثم تمیمی مصری، ابوالحسن؛
- محمد بن جعفر بن محمد بن حفص حنفی رافقی متوفی 300ق؛
- محمد بن عبدالسلام خشنی قرطبی متوفی 286ق؛
- محمد بن عبدالله بن غازی قرطبی متوفی 296ق؛
- محمد بن علی بن زید مکی صائغ متوفی 291ق؛
- محمد بن عیسای بیاضی بغدادی متوفی 294ق؛
- محمد بن قاسم بن محمد جمحی مکی متوفی 296ق؛
- محمد بن ابی نعمان؛
- محمد بن وضاح بن بزیغ قرطبی متوفی 287ق؛
- محمد بن ولاد تمیمی متوفی 298ق؛
- مطرف بن قیس قرطبی متوفی 282ق؛
- مفضل بن محمد بن ابراهیم جندی؛
- مکلی بن محمد بن احمد بن ماهان، ابوالعباس؛
- موسی بن هارون بن عبدالله حمال متوفی 294ق؛
- هارون بن زکریا، ابوعلی هجری متوفی 300ق.[۹]
شاگردان
محقق کتاب الدلائل فی غریب الحدیث می‌نویسد: در میان کتاب‌ها، نامی از شاگردان قاسم بن ثابت نیافتم و شاید علت آن این باشد که قاسم بن ثابت پس از بازگشت از رحلت مشرقیه‌اش در سال 294ق وقتش را صرف تصنیف کتاب «الدلائل» کرد ولی اجل به وی فرصت اظهار این کتاب و اقراء آن برای مردم را نداد.[۱۰]
آثار
- الدلائل في غريب الحديث.[۱۱]