زهر الآداب و ثمر الألباب (حصری قیروانی)

زهر الآداب و ثمر الألباب، ابوالاسحاق ابراهیم بن علی حصری قیروانی (متوفی 453ق)، گزیده‌ای از متون ادبی قدیمی است که به زبان عربی و در قرن پنجم هجری نوشته شده است.

زهر الآداب و ثمر الألباب
پدیدآوران	حصري، ابراهيم بن علي (نويسنده) زکي مبارک، محمد (محقق) عبدالحمید، محمد محیی‌الدین (محقق)
ناشر	دار الجيل
مکان نشر	لبنان - بيروت
چاپ	1
موضوع	ادبيات عربي - قرن 4ق. شعر عربي - مجموعه‌ها
زبان	عربي
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏‎‎‏/‎‏ز‎‏9‎‏ح‎‏6 3918 ‏PJA‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تحقیق کتاب به قلم محمد زکی مبارک و محمد محیی‌الدین عبدالحمید صورت گرفته است.

انگیزه نگارش

حصری خود در توضیح سبب نگارش این کتاب گفته است که آن را به درخواست ابوالفضل عباس بن سلیمان - که احتمالا منشی یکی از صاحب‌منصبان بوده - نوشته است. برخی گفته‌اند که حصری «زهر الآداب» را برای رسیدن به سمت دبیری برای ابوالفضل عباس نوشته است.

اهمیت کتاب

«زهر الآداب» براى دستیابى به مطالبى از کتاب‌هاى مفقودشده، نظیر «مثالب العرب» ابوعبیده معمر بن مثنى، تنها مأخذ موجود است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از زکی مبارک و نویسنده آغاز و مطالب در چهار جلد، تنظیم شده است.

این کتاب به گفته خود حصری، گزیده‌ای از نوادر کوتاه نثر و نظم است که تقریبا بی‌هیچ ترتیب و تبویبی، در کنار هم قرار گرفته است تا با توجه به تنوعی که دارد، موجب انبساط خاطر خواننده شود. بخش عمده‌ای از این متون، برگرفته از آثار بزرگان ادب سده 4ق، به‌ویژه بدیع‌الزمان همدانی، میکالی (متوفی 436ق/ 1044م)، خوارزمی (متوفی 383ق/ 993م)، صاحب بن عباد (متوفی 385ق/ 995م)، قابوس بن وشمگیر (متوفی 403ق/ 1012م) و ابومنصور ثعالبی (متوفی 429ق/ 1038م) است.

منابع مورد استفاده نویسنده

از جمله منابع کتاب می‌توان از «البيان و التبيين» جاحظ، «سحر البلاغة» عبدالملک ثعالبى نام برد.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ضمن ارائه زندگی‌نامه مختصری از نویسنده، به کتاب و اهمیت آن اشاره شده است.

در مقدمه مؤلف، شیوه کار نویسنده توضیح داده شده است.

حصری در این کتاب قاعده و مبنای خاصی در تفسیر متون ندارد و به تعیین درست و نادرست آن نیز نپرداخته است. وی از کنار مطالب آشنا و تکراری گذشته و مانند ابن عبدربه تنها به بیان آثار شرقی پرداخته و به‌ندرت به آثار مغربیان توجه کرده است؛ شیوه‌ای که در سنت ادبی اندلس بنیان نهاده شد و رفته‌رفته در سراسر مغرب اسلامی، سایه گستراند.

این کتاب مشهورترین اثر حصرى است. وى با استفاده از منابع مهم و معتبر، برترین اشعار و متون ادبى و حکایت‌هاى اخلاقی و طنزآمیز و نیز بسیارى از فنون بدیعى و شیوه‌ها و سبک‌هاى متنوع نثر را در آن گرد آورد.

بااینکه این کتاب گلچینى از مطالب و حکایت‌هاى ادبى است، در آن به نقد ادبى نیز پرداخته شده است؛ از جمله ذکر سرقت‌هاى فراوان شعرى. ازاین‌رو، می‌توان نویسنده آن را از ناقدان بشمار آورد؛ هرچند که نقد و آراى او ذوقى است و به‌ندرت از احکام کلى فراتر می‌رود.

وى با آوردن نمونه‌هاى بسیارى از مقامه در این کتاب، اولین کسى است که مردم مراکش را با این فن آشنا کرد. ذکر اخبار صحابه، تابعین و بسیارى از آداب و رسوم اجتماعى آن دوران و پرهیز از ذکر مطالب مستهجن، از دیگر ویژگی‌هاى این کتاب است.

این کتاب را می‌توان دایرةالمعارفى ادبى بشمار آورد که از حیث محتوا با «الكامل» مبرد و «البيان و التبيين» جاحظ درخور مقایسه است.

وضعیت کتاب

«زهر الآداب»، ابتدا در 1293 در مصر و سپس چندین بار در حاشیه «العقد الفريد» چاپ شد. در 1304ش/ 1925م، زکى مبارک و در 1332ش/ 1953م، بجاوى، چاپ‌هاى بهترى از آن را منتشر کردند. در 1332 و 1333ش/ 1953 و 1954م، محمد محیی‌الدین عبدالحمید چاپ دیگرى از این کتاب را عرضه کرد.

نویسنده خود این کتاب را در یک جلد، با نام «نور الظرف و نور الطرف»، خلاصه کرد. لینه ابوصالح آن را در 1345ش/1966، در بیروت منتشر کرد.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است.

پاورقی‌ها توسط محققین نوشته شده و در آن‌ها، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. باقر، علیرضا، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران، چاپ دوم، تهران، 1377.
3. حسینی آهق، زحل، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، تهران، 1377.

وابسته‌ها

زهر الآداب و ثمر الألباب