ریشه‌یابی 1500 جانام کهن
ریشه‌یابی 1500 جانام کهن تألیف دکتر مرتضی مؤمن‌زاده؛ در این کتاب، ریشه‌یابی حدود 1500 جانام (نام مکان) آمده است. پهنۀ جغرافیایی این نام‌ها سرزمین ایران امروزی، شرق مدیترانه و شمال آفریقا، آناتولی، آسیای مرکزی، شبه قارۀ هند و اروپای شرقی و اروپای مرکزی است.
| ریشه‌یابی 1500 جانام کهن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مؤمن‌زاده، مرتضی (نویسنده) |
| ناشر | روزنه |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ش |
| شابک | 2ـ537ـ234ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب از دو فصل تشکیل شده است.
فصل اول: کلیات
فصل دوم: شرح جانام‌ها و ریشه‌یابی آنها
گزارش کتاب
فرهنگ غنی سرزمین ایران با پیشینۀ چندهزارساله در نیمی از قارۀ آسیا تا شرق اروپا و شمال آفریقا گسترده شده است و زبان فارسی همچون گوهری بر پیشانی این فرهنگ می‌درخشد؛ ولی در دو سدۀ اخیر، پاره‌پاره‌شدن این پیکرۀ فرهنگی با مرزهای جغرافیایی مختلف، چهل‌تکه‌ای از این پیکره به وجود آورده است. نقش غرورآفرین فرهنگ فارسی از دید فرهنگ‌شناسان و عاشقان این فرهنگ دور نمانده است و یکی از نمود‌های برجستۀ فرهنگ فارسی، نام مکان‌های جغرافیایی است؛ مثل نام شهرها، روستاها، قلعه‌ها، کوه‌ها و دیگر پدیده‌های جغرافیایی که به اصطلاح به آنها جانام گفته می‌شود. جانام‌ها پدیده‌هایی دیرپا هستند؛ مثلا یک رود در مقایسه با تاریخ تمدن بشر می‌تواند عمری بس درازتر داشته باشد.
در این کتاب، ریشه‌یابی حدود 1500 جانام (نام مکان) آمده است. پهنۀ جغرافیایی این نام‌ها سرزمین ایران امروزی، شرق مدیترانه و شمال آفریقا، آناتولی، آسیای مرکزی، شبه قارۀ هند و اروپای شرقی و اروپای مرکزی است. البته جانام‌های مربوط به سرزمین امروزی ایران با دقت بیشتری جمع‌آوری شده‌اند و بیشترین تعداد از کل جانام‌ها را شکل می‌دهند. تمامی جانام‌ها دارای ریشۀ کهن پیش از اسلام هستند و برد زمانی آنها نیز از آغاز تمدن تا ظهور اسلام است. بسیاری از آنها عربی‌زدگی یافته‌اند و اندکی نیز یونانی‌زدگی و رومی‌زدگی پیدا کرده‌اند.
جانام‌های گردآوری‌شده در گام نخست بر اساس شباهت گویشی خودشان گروه‌بندی شده‌اند. در این گاه از گروه‌بندی، کمترین توجه به ریشه و معنی احتمالی جانام‌ها شده است تا از هرگونه پیش‌داوری و اعمال سلیقه و همچنین گرایش ناخودآگاه ذهن نگارنده به ریشه و معنی‌تراشی برای جانام‌ها پیشگیری شود؛ برای مثال جانام‌هایی که دارای واژۀ «بیل» یا دیگر گویش‌های «بیل» هستند، بدون توجه به معنای احتمالی «بیل» و بدون توجه به اینکه این جانام‌ها قبلاً توسط دیگران ریشه‌یابی شده و معنای خاصی دارند یا نه، در گروه «بیل» گردآوری شده‌اند؛ همچون اردبیل، اربیل، بابُل، بابِل، کابل، زابل و.... با این وجود برخی جانام‌ها مثل اردبیل یا اربیل به دلیل اینکه واژۀ «ارد» یا «ار» را در ساختارشان دارند، همراه با جانام‌های اردکان و اردستان در گروه «ارد» نیز دسته‌بندی شده‌اند.
کلیۀ 1500 جانام بر این اساس و در این مرحله، در 44 گروه اطلاعاتی دسته‌بندی شده‌اند. برخی از این جانام‌ها در هر گروه، دارای اطلاعاتی در منابع باستان‌شناختی، تاریخی، زبان‌شناختی، ریشه‌شناختی، ادبی و... می‌باشند که در وبسایت «ویکی‌پدیا» و دیگر منابع آمده‌اند. این اطلاعات دربارۀ آن جانام‌ها، برای شناسایی دیگر جانام‌ها در گروه مربوطه مورد استفاده قرار گرفته است.
هر جدول دارای هفت ستون به این شرح است: در ستون نخست شمارۀ ردیف است؛ در ستون دوم دیکتۀ جانام به زبان فارسی آمده است؛ در ستون سوم کلیدواژه یا کلیدواژه‌های موجود در جانام به فارسی آمده است؛ در ستون چهارم به هر جانام یک کد شش‌رقمی داده شده است؛ کلیدواژه یا کلیدواژه‌های هر جانام که در ستون سوم هر جدول به زبان فارسی است، در ستون پنجم با دیکتۀ لاتین آمده است؛ هر جانام که دیکتۀ فارسی آن در ستون دوم آمده، با دیکتۀ لاتین نیز در ستون ششم تکرار شده است.[۱]
پانويس