رسالة الخط و القلم
رسالة الخط و القلم، منسوب به ابن قتیبه (متوفای 276ق)، از قدیمی‌ترین متونی است که در موضوع کتابت به دست ما رسیده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم حاتم صالح ضامن است.
| رسالة الخط و القلم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق) |
| ناشر | المجمع العلمي العراقي |
| مکان نشر | عراق - بغداد |
| سال نشر | 1409ق - 1988م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | P۲۱۱/الف۲/ر۵ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ابن قتیبه، تاریخ‌نگار و دانشمند مشهور قرن سوم هجری،حدود 60 کتاب در علوم و فنون مختلف تألیف کرده است. رساله حاضر یکی از قدیم‌‌ترین متن‌ها درباره ابزار کتابت است. تنها کتاب «الكتّاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» تألیف عبداللّه بن عبدالعزیز بغدادی پیش‌تر از آن تدوین شده بود[۱].
این رساله را شیزری (متوفی بعد از 622ق) در نسخه خطی «جمهرة الإسلام ذات النثر و النظام»، به ابن قتیبه نسبت داده است[۲]. البته حاتم صالح ضامن این رساله را نوشته ابن قتیبه نمی‌داند و دلایلی را بر ادعای خود اقامه می‌کند که از آن جمله است: بسیاری از مطالب این رساله در «الكتاب و صفة الدواة و القلم و تصريفها» عبدالله بن عبدالعزیز بغدادی بدون اینکه به نامش اشاره شود ذکر شده است[۳].
رساله خط و قلم را می‌توان یک فرهنگ لغت، ویژه نوشت‌افزار و مصطلحات خطّ و کتابت و کاربرد آنها دانست. با عنایت به این نکته که مصنّف این رساله از پیش‌گامان نویسندگانی است که جهان میراث عربی - اسلامی بدان‌ها می‌نازد، انتشار آن از یک‌سو افزوده بسیار مهمی بر کتاب‌های حوزه خط و قلم بشمار می‌آید و از سوی دیگر بر شمار فرهنگ‌نامه‌های لغت تخصصّی می‌افزاید[۴].
ابن قتیبه در بخشی از کتاب می‌نویسد: «به شحمه‌ای که در نوک قلم است، به دلیل شباهت با «ضرّه» (گوشت زیر انگشت شست)، ضرّه گویند و چون شحمه را برگیری، به محل برگرفته شدن شحم، حفره و آن قلم را «محفور» گویند»[۵].
در بخشی از مباحث کتاب در تراشیدن قلم و شیوه‌های آن چنین می‌خوانیم: «ابوعبیده گوید: قلم را قلم نگویند مگر وقتی که تراشیده شود، وگرنه قصبه است و نیزه را رُمح نخوانند مگر آنکه بر آن سرنیزه (سنان) باشد، وگرنه قناة است...»[۶].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- ناجی، هلال، «منابع نسخه‌پردازی: رساله‌ای در خط و قلم/ ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری»، مترجم: رودگر، قنبرعلی، نامه بهارستان، بهار و تابستان 1381، شماره 5، ص9 تا 20.
- صالح الضامن، حاتم، «رسالة الخط و القلم (المنسوبة إلی ابن قتيبة)»، المجمع العلمي العراقي، ربيع‌الثانی 1409، المجلد التاسع و الثلاثون، الجزء 4، صفحه 262 تا 292.