رحلات بوركهارت في بلاد النوبة و السودان
رحلات بوركهارت فى بلاد النوبه و السودان، تأليف جون لويس بوركهارت (1784-1817م) خاورشناس و جهانگرد سويسى است كه به قلم فؤاد اندرواس به عربى ترجمه شده است. اين كتاب كه بخشى از سفر بوركهارت به نوبه و سودان است، از دقيق‌ترين سفرنامه‌هايى است كه مورد استناد و استفاده محققین قرار گرفته است.
| رحلات بورکهارت في بلاد النوبة و السودان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نور، حسن (تصدیر)
اندراوس، فواد (مترجم) بصیلی، شاطر (محقق) صیاد، محمد محمود (مقدمه‌نويس) بورکهارت، جون لوئیس (نویسنده) |
| ناشر | المجلس الأعلی للثقافة |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | 2007 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | بورکهارت، جان لوئیس، 1784 - 1817م. - سفرها
رود نیل، دره - سیر و سیاحت سفر نامه‌ها سودان - سیاست و حکومت نوبه (مصر) - سیر و سیاحت کشورهای اسلامی - سیر و سیاحت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DT 159/6 /ن9ب9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب با مقدمه‌اى به قلم محمد محمود صيّاد آغاز شده است. متن سفرنامه در هفت بخش از اسوان آغاز و به سواكن ختم شده است. شيوه نگارش سفرنامه به صورت گزارش روزانه با ذكر تاريخ حوادث است.
گزارش محتوا
محمود صيّاد در مقدمه كتاب معتقد است كه بوركهارت با انگيزه‌هاى دنيوى و سياسى مشكلات اين سفر را به جان نخريده است؛ بلكه در جستجوى حقيقت بوده است و آنچه را در اين سفرها ديده يادداشت كرده است. آفريقا تا اوائل قرن 18 ميلادى در نظر غرب قارهاى شبه مجهول بود؛ چرا كه طبيعت ويژه آن از حركت براى كشف جزئيات مانع مى‌شده است. تعداد اندكى از رودهاى آفريقا صلاحيت كشتيرانى دارند. انتقال از طريق خشكى نيز بدون وسائل نقليه مكانيكى با مشكلات فراوان همراه بوده است.
او كشف اسرار اين قاره را به چهار مرحله تقسم كرده است. مرحله دوم از مهم‌ترين ادوار كشف جغرافى قاره آفريقا كه سفرهاى بوركهارت نيز در اين مرحله قرار دارد. محمود صيّاد در ادامه به شرح حال بوركهارت و سفرهاى او پرداخته است.
سفرنامه بوركهارت داراى ارزش علمى است؛ گزارش او از اجتماع نوبه و زندگى عبابده و بشاريين در اوائل قرن گذشته حاكى از صداقت است. او اعتراف مى‌كند كه «در مشاهدات من قصور وجود دارد كه به سبب جهل من به لغت نوبى است كه نوبى‌ها در زمان وجود من در بين آنها از آن استفاده می‌كردند».
بوركهارت سفرش در سال 1813م از اسوان آغاز و پس از آن به المحس (تينارى) مى‌رود و به اسوان مراجعت مى‌كند. از اسوان به بربر و سپس به شهر شندى و از آنجا به التاكه و سواكن و از طريق درياى سرخ به حجاز مى‌رود.
جهانگردان «اسوان» را به جهت آثار آن و آثار جزيره فنتين مجاور با آن، بديع‌ترين بلاد مصر دانسته‌اند؛ اما بوركهارت اسوان را مستحق اين مقدار مدح ندانسته است. از جمله اماكن مورد توجه او در اسوان، مقبره يكى از بزرگان ترك با نام شيخ ونس بوده كه قبور در اطرافش به مساحت تقريبى سه مايل پراكنده بوده است. تعدادى زيادى از اولياى صاحب كرامت در اين مكان مدفون بوده است و اتقياء از نواحى مختلف مصر براى زيارت قبور آنها به آنجا مى‌آمده‌اند. سنگ‌هاى عمود بر اين قبور منقوش به خط كوفى بوده است؛ اما خطوط آن قابل خواندن نبوده است. او به نقل از مقريزى مورخ مصرى شيوع طاعون در سال 806م كه 21000 نفر را به هلاكت رساند، حكايت مى‌كند.
از جمله مناطقى كه بوركهارت از آن گزارش كرده سرزمين قبيله‌نشين «برر» است كه در اصل به اين سرزمين عربزبان ميرفاب اطلاق مى‌شده است و خود را از نوادگان جعليّين مى‌دانستند. بوركهارت (1814م) جنوبى‌ترين بخش سرزمين ميرفابى را قلمرو كوچك و مجزايى وصف كرده كه به رأسالوادى مشهور بوده و حكومت آن را يكى از اعضاى خاندان تمساح در دست داشته است. سرزمين بربر مركز بارزگانى مهمى بود؛ جادهاى كه از مصر عليا آغاز، و پس از گذاشتن از صحراى نوبه، در اين سرزمين به نيل منتهى مى‌شد؛ كاروان‌هايى نيز كه از سنّار و شندى به مصر مى‌رفتند از همين جا مى‌گذشتند. در زمانى كه بوركهارت از اين سرزمين ديدن كرده دهكدهاى با نام «اَنخيزه» پايتخت بربر بوده و شهر بربر كه در زمان حاكميت ترك و مصر به عنوان شهر معروف بوده است، در زمان بوركهارت بيرونق بوده است.
از جمله اماكن نوبه كه بوركهارت گزارش كرده، معبدالدكه است. او داخل معبدرا از نقوش تاريخى خالى دانسته، ولى ديوارهاى خارجى و غرفه داخلى را پر از نقشه‌هاى دينى گزارش كرده است. جالب است كه او نوشته‌هاى زوار بر در و ديوارهاى ورودى معبدرا يادداشت كرده و در كتاب نقل كرده است.
نویسنده در لابلاى مطالب مقايسه‌هاى خوبى به دست مى‌دهد كه به لحاظ مردم شناسى و جامعه شناختى حائز اهميت است. در يك فقره از كتاب او چنين گزارش مى‌دهد كه در سودان عتق و آزاد كردن عبد، نادر است؛ در حالى كه در شبه جزيره عرب و مصر عكس اين است و به ندرت بندهاى را خواهى يافت كه مدتى را در خدمت خانواده محترمى بوده باشد و آزاد نشده باشد؛ با ازدواج با كنيزى از كنيزان خانواده يا اين كه او را مختار مى‌كنند كه در خدمت آن خانواده بماند و در عوض خدمتش اجرت دريافت كند. همچنين كنيز نيز اگر براى مولايش فرزندى به دنيا بياورد، آزاد مى‌شود.
وضعیت کتاب
كتاب حاضر، اولين بار در سال 1819م منتشر و در سال 1822م تجديد چاپ شده است. ترجمه عربى كتاب از روى چاپ سوم كتاب انجام شده است. برخى تصاوير ابتدايى اماكن و چندين نقشه جغرافيايى در كتاب ارائه شده است. فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام در انتهاى كتاب آمده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.