رجال الطوسي (محقق: بحرالعلوم)
رجال الطوسی، اثر ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (متوفی 460ق) کتابی است پیرامون راویان حدیث به زبان عربی که در قرن پنجم هجری، نوشته شده است.
| رجال الطوسي(طوسی، محمد بن حسن) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) بحر العلوم، محمد صادق (محقق) |
| ناشر | الشريف الرضي |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | 1381ق - 1961م |
| چاپ | 1 |
| شابک | - |
| موضوع | حدیث - علم الرجال - محدثان شیعه - محدثان شیعه - فهرستها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ط9ر3 1369 115 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شیخ طوسی این کتاب را به درخواست مکرر یکی از عالمان معاصرش، تألیف کرده است[۱].
در کلمات اکثر رجالیون متقدم و متأخر، از این کتاب با تعبیر «رجال شیخ» یا «رجال طوسی» یاد شده و نام اختصاری آن در جوامع رجالی «جخ» است[۲].
ساختار
دو مقدمه از محقق و مؤلف آغازگر مطالب بوده و ساختار کتاب، بر اساس شیوه طبقات‌نگاری تنظیم شده است. بر پایه این شیوه، یک باب به اصحاب پیامبر(ص) اختصاص یافته و یازده باب دیگر، اصحاب امام علی(ع) تا امام عسکری(ع) را معرفی کرده است و باب سیزدهم، به راویانی که در عصر ائمه(ع) بوده‌اند اما از ایشان روایت نکرده‌اند و یا کسانی که در آن بوده‌اند، اختصاص یافته است. بنابراین، کتاب در سیزده باب تنظیم شده است[۳].
در هر یک از باب‌ها که به معرفی اصحاب ائمه اختصاص دارد، ترتیب الفبایی (حروف معجم) در اسامی رعایت شده است. جامعیت و کمال این کار، مورد توجه شیخ طوسی بوده است، یعنی راویان هر معصوم(ع) را در حد توان پیگیری کرده است، اگرچه تصریح می‌کند که نمی‌توانم به صورت کامل این جامعیت را تضمین کنم؛ چه آنکه تعداد راویان، بسیار است و در مناطق مختلف از شرق تا غرب پراکنده‌اند. لکن به هر حال وی تمامی تلاش خود را در معرفی آنان به کار گرفته است[۴].
آمار عنوان‌هایی که شیخ طوسی در کتاب خویش ذکر کرده، تعداد 6429 عنوان است که البته این تعداد، حکایتگر تعداد اشخاص راویان نسبت به آنچه تکرار نام‌ها در اصحاب چند امام هم وجود دارد که با حذف آن موارد می‌توان آمار دقیق راویان از نظر شیخ طوسی را به دست آورد[۵].
به علت اهمیت این کتاب در جوامع رجالی، نقل قول‌های فراوانی از ابواب آن صورت گرفته است و علاوه بر آنکه نام اختصاری «جخ» برای کتاب گذاشته شده، هر یک از ابواب آن نیز در جوامع رجالی، رمزی خاص دارد. البته به علت متداول شدن این رموز، گاه رمزها برای معرفی طبقه اصحاب ائمه(ع) استفاده می‌شوند، بدون آنکه تقید به وجود نام آن راوی در کتاب رجال طوسی باشد[۶].
در تمامی باب‌های کتاب، ابتدا رجالی که با نام شناخته شده‌اند، آمده است. مبنای چینش راویان در این قسمت، ترتیب حروف الفبا در حرف اول اسامی و بر پایه بسامدی اسامی است، اما این ترتیب الفبایی به طور کامل در باب اصحاب امام صادق(ع) رعایت نشده است، زیرا با آنکه در چینش اسامی نخست، ترتیب کامل الفبایی دیده می‌شود، اما گاه در پایان، اسامی عده‌ای تنها به ترتیب حروف اول و بدون توجه به اینکه پیش از آن باید در کنار سایر همنام‌ها می‌آمد، فهرست شده‌اند. پس از آن، کسانی که فقط با کنیه شناخته شده‌اند آمده است. در پایان هر باب نیز نام راویان زن آمده است[۷].
تنها در باب اصحاب امام صادق(ع) بابی با عنوان «باب من لم یسم» ترتیب یافته است که در آن، نام کسانی ذکر شده که از امام صادق(ع) روایت نقل کرده‌اند، لکن نامشان معلوم نیست، مثل «الغلام الذی اعتقه» آمده است[۸].
در ترتیب الفبایی این کتاب، تذکر دو نکته لازم است: اولا، حرف «واو» در تمامی موارد بر «ها» مقدم شده است. ثانیا، در باب اصحاب امام صادق(ع) در هر یک از حروف الفبا، ابتدا اسامی هم‌شکل کنار هم ذکر شده است، سپس در پایان هر یک از حروف الفبایی، دوباره برخی اسامی- به صورت نادر- ذکر شده‌اند. این نکته خود راهی است برای شناخت مطالب کتاب ابن عقده از اضافات شیخ طوسی و استدراکات او بر رجال ابن عقده. مثلا در حرف باء، تعداد زیادی «بشر» نام ابتدا ذکر شده و سپس، در اواخر حرف باء دوباره نام «بشر» به چشم می‌خورد که چنین موردی، از استدراکات محسوب می‌شود[۹].
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، زندگی‌نامه مفصلی از شیخ طوسی، ارائه (مقدمه محقق، ص3- 128) و در مقدمه نویسنده، به برخی از خصوصیات ساختاری کتاب، اشاره شده است[۱۰].
می‌توان خصوصیات محتوایی کتاب را در مؤلفه‌های زیر، خلاصه نمود:
الف) میزان اطلاعات رجالی؛ شیخ طوسی در تألیف این کتاب، به طور خاص در 12 باب، نخست تنها در مقام نام بردن راویان مستقیم ائمه(ع) و تعیین طبقه آن‌ها بر اساس اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) است و در باب 13، راویانی را نام برده که یا اصلا در عصر ائمه(ع) نبوده‌اند و یا قابلیت تحمل حدیث را نداشته‌اند یا به دلیلی، با آنکه در عصر ائمه(ع) بودند، اما از امام معصوم(ع)، روایتی نشنیده‌اند. یعنی به طور کلی، او به دنبال بیان وثاقت یا ضعف یا صاحب کتاب بودن راوی و... نبوده است. این جهت‌گیری محتوایی در مقدمه‌ای که شیخ بر کتاب نوشته نیز بیان شده است. وی در مقدمه، تصریح کرده که اهتمام بر جمع‌آوری راویان از پیامبر(ص) و ائمه(ع) دارد و هیچ ملاک و معیار دیگری را مورد توجه قرار نداده است[۱۱].
با وجود این، در مورد برخی روات، اطلاعاتی غیر از صحابه امام بودن راوی و طبقه او ارائه شده است. توثیق و تضعیف و برخی اطلاعات تاریخی از این دست، اطلاعات است. در این راستا تا اصحاب امام باقر(ع) الفاظ معمول و متداول توثیق یا تضعیف دیده نمی‌شود، بلکه مدح‌هایی چون «الأرکان الأربعه» و «مستقیم» و «فاضل» و ذم‌هایی چون «خارجی ملعون»، «لحق بمعاویه»، «مجهول»، «کان مع معاویه یوم صفین» استفاده شده است و استفاده از الفاظ متداول و صریح در جرح و تعدیل، مثل «ثقه» و «ضعیف» در باب اصحاب امام باقر(ع) و اصحاب امام صادق(ع) آغاز شده و از اصحاب امام کاظم(ع) تا آخر کتاب رو به فزونی نهاده است[۱۲].
همچنین به طور کلی در دوازده باب نخست، کمتر شرح حال راویان ذکر شده و در موارد نادری تنها شرح حال مختصری از راوی وجود دارد؛ اما در باب سیزدهم، اکثر راویان، شرح حال نسبتا مفصلی دارند[۱۳].
ب) راویان موجود در این کتاب؛ در مورد شیعه یا سنی بودن راویان موجود در این کتاب، دو نظر وجود دارد. برخی معتقدند شیخ طوسی در نام بردن از اصحاب پیامبر(ص) یا در اصحاب هر امام، مؤمن یا منافق بودن، شیعه یا سنی بودن شخص را مورد توجه قرار نداده است. از این‌رو اشخاصی چون خلفای سه‌گانه و عمروبن عاص و... را در شمار اصحاب پیامبر(ص) آورده است[۱۴].
همچنین زیاد بن ابیه و عبیدالله بن زیاد را در شمار اصحاب امیرالمؤمنین(ع) و منصور دوانیقی را شمار اصحاب امام صادق(ع) نام برده، بدون آنکه اشاره‌ای به فساد در این عده نماید. بنابراین به صرف وجود اسم شخصی در این کتاب، نمی‌توان شیعه یا امامی بودن وی را فهمید[۱۵].
برخی دیگر معتقدند که شیخ اسامی همه صحابه پیامبر(ص) و اصحاب ائمه(ع) را ذکر نکرده، بلکه از بین آن‌ها گزینش نموده و مبنای این گزینش همان گونه که در کتاب دیده می‌شود و شیخ طوسی نیز در مقدمه متذکر شده، راوی مستقیم از امام بودن است و از آنجا که اصل این است که راوی امام، امامی یا لااقل شیعه باشد، می‌توان در مورد راویان موجود در کتاب، حکم به شیعه بودن او داد، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود[۱۶].
به هر صورت با بررسی در مورد راویان این کتاب دیده می‌شود که از اصحاب پیامبر(ص) تا امام باقر(ع) شمار راویان عامی‌مذهب بسیار است، ولی از اصحاب امام صادق(ع) به بعد، غالب روات شیعه هستند و کمتر عامی‌مذهب‌اند و در نهایت در باب سیزدهم، ظاهرا راوی غیر شیعی دیده نمی‌شود[۱۷].
ج) مراد از اصحاب در رجال طوسی؛ از جمله مطالبی که در بررسی کتاب مورد توجه بزرگان قرار گرفته، این نکته است که شیخ طوسی در باب راویان از پیامبر(ص) و امام علی(ع)، عنوان باب‌ها را «باب من روی عن النبی(ص) من الصحابه» و «اسماء من روی عن امیرالمؤمنین(ع)» قرار داده است. اما در دیگر ابواب مربوط به ائمه(ع) عنوان باب را اصحاب هر امام قرار داده است؛ برای مثال، عنوان باب اصحاب امام باقر(ع) را اصحاب أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین(ع) نهاده است. قطعا این اختلاف تعبیر در دو باب نخست با سایر ابواب، نوعی تفنن در عبارت است[۱۸].
د) تعبیر «أسند عنه»؛ از جمله تعبیرات اختصاصی کتاب، استفاده از این تعبیر در برابر نام برخی از رجال است. این تعبیر در کلمات دیگر رجالیون وجود ندارد و تنها در منابع پس از شیخ طوسی، به نقل از وی به کار رفته است. در شیوه قرائت این لفظ به صورت معلوم و مجهول و همچنین در تعیین مرجع ضمیرها و معنای آن بنا بر هر قرائت، در مجموع 11 قول مختلف، گفته شده است[۱۹].
ه) اعتبار؛ این کتاب هم از نظر تعیین طبقات و هم جرح و تعدیل‌هایش، مورد اعتماد بزرگان رجالی پس از شیخ طوسی قرار گرفته است و همه رجالیون متأخر در کتاب‌های خود از این کتاب، استفاده کرده‌اند. از این‌رو این کتاب را باید از اصول اولیه رجالی مورد اتفاق همه شمرد[۲۰].
اما این مطلب بدان معنی نیست که این کتاب، شامل تمامی اصحاب ائمه(ع) است. لذا در مواردی که نام شخص در این کتاب نباشد، این مطلب دلیل بر عدم روایت آن شخص از امام نیست. همچنان که معنای اعتبار کتاب، عدم اشتباه در کتاب نیست[۲۱].
وضعیت کتاب
بر محور این کتاب، ترتیب، تلخیص و ترجمه‌های فراوانی نوشته شده است که از جمله آن‌ها عبارتند از:
- «ترتیب رجال شیخ الطائفه» و «مجمع الرجال»؛ مولی عنایت قهپایی (زنده 1016ق).
- «منتخب الرجال»؛ سید محمد شاه عبدالعظیمی (متوفی 1334ق).
- «ترجمه بخشی از کتاب الرجال طوسی»؛ میرزا محمدتقی خان کاشانی معروف به سپهر.
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقی‌ها که توسط محقق و به صورت مفصل و جامع نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارات متن، به ارائه شرح حال مختصری از برخی اعلام مذکور در متن، پرداخته شده است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «آشنایی با کتب رجالی شیعه»، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1385.